نویسنده: سید وحید صادق زاده
واژه هویت(Identity) در زبان فارسی،”این همانی” یا”همانستی” معنا شده استوبه مجموعه عوامل،آثار ونشانه هایی که فرد ،گروه یامفاهیمی را از سایرین متمایز می کند اطلاق می شود. فضای معماری ابزاری است جهت خویشتن یابی و خویشتن گستری ،تا هرکس بتواند با یافتن ارزشهای انسانی خود،به ساختن جهانی که در آن وضعیت هر انسان براساس خود از آن ارزش مشخص است بپردازد. بعضی معتقدند هویت مکانی بخشی از زیر ساخت هویت فردی انسان وحاصل شناخت های عمومی وی درباره جهان فیزیکی است که در آن زندگی می کند وهویت شهری تاثیری مثبت بر توانایی و اعتماد به نفس ساکنان دارد و شهروندان هر شهر را از غیر آن متمایز می سازد. هویت به معنای آن چه موجب شناسایی ویژه شود،دارای کیفیاتی خوب و یا بد می شود که ارزش گذاری هویت را موجب می گردد، ساخته های دینی دارای ساحت های هویتی هستند و آرایش محیط معماری نیز در این دایره معنایی بررسی می شود،ساختن در طول تاریخ از اشکال اصلی بیان فرهنگی بوده که هم زمان راه های فنی شکل سر پناه ،حساسیت های هنری ،ارزش های زیبا شناختی وباور های دینی را نیز منعکس می کند و به تبع شهر اسلامی شهری است که عامل تمایز آن با دیگر شهرها اسلام است.اسلام در رفتار وتقید شهروندان ،کالبد ابنیه وفضاهای شهری،قوانین جامعه و… . اسلام از ابتدای آغاز رسالت تا به امروز،دینی مدنی محسوب می شود. بنت می گوید:”اسلام یک دین شهری ومدنی به حساب می آید که به دلیل همین خصیصه خود ساختار شهرها و سکونت گاه هایی را که متصرف شد، بازسازی وپیرایش کرد.اسلام در ابتدا نیز دینی بود که در محیطی حاصل از تقابل زیستی بین صحرا و شهرشکل گرفت و همین امر زایش آن را با تاریخی از شهرنشینی گره زده است.” .
همان طور که بیان شد اسلام دینی اجتماعی ومدنی است ولی جامعه شناسان معتقدند 85%شهروندان اوقات فراغت خود را در خانه به سر می برند واین خود یک شروع رهبانی گری می تواند باشد در حالی که در گذشته مسلمین اوقات خود را در مساجد و اماکن مذهبی می گذراندند تا از حال یکدیگر ومشکلات هم مطلع شوند ودر جهت حل آن اهتمام ورزند. شهر اسلامی شهری است که در آن مظاهر اسلامی وجود دارد و بررفتار شهروندان تاثیر می گذارد اما امروزه می توان خیابان یا محله ای امروزی را نام برد که زمانی در آن قدم می زنی از کالبد وفضا ی محیط به تقید ومسلمان بودن مالکین وسازندگان آن پی برد؟ به دیگر سخن یکی از خصیصه های شهر اسلامی “ذکر” است منع کننده غفلت ،غفلت از خدا از بندگان خدا واز خود ، در شهر اسلامی ؛ بنا، مقهور کننده مخاطب نیست ونشانه ای به سوی خداست.عده ای براین عقیده اندکه معماری اسلامی نگاه به درون است. واین همان کنایتی است که خود راببین که خود شناسی مقدمه خدا شناسیست، ولی در معماری غربی بجای خود شناسی ،بیان کننده خود بینی وخود برتر بینی است که مسلمانان در فرآیند جهانی شدن به این سوی بسیار تمایل یافتند وخلاقیت خود را مقهور تبرج برج های غربی ساز نمودند وخود کم بینی وبدتر از آن خود نفی را پیشه ساختند.امروزه برای یافتن مظاهر اسلامی باید تنها به بعضی مساجد قدیمی واماکن مذهبی مراجعه نمود واین یعنی محدود کردن یاد خدا در مکانی خاص ودر زمانهایی خاص که معمولا مواقع نماز است که درب مساجد باز است وامکان حضور در آن وجود دارد. مگر باب توبه ورحمت الهی همیشه باز نیست؟؟؟ پس چرا باب خانه خدا در شهرهای مسلمانی همیشه باز نیست؟آیا این یک مشی مسلم رفتار کلیسایی وخوی مسیحیتی نیست ؟ آیا نجات آینده جاوید یک اسان مهم تر است یا حفظ نمودن چند قلم مادی موجود در مسجد؟ خداوند در جای جای قرآن از “ذکر” و توجه به آن یاد کرده است به عنوان مثال در سوره ی مبارکه احزاب آیات 41-42 می فرماید:”ای کسانی که ایمان آورده اید خدارا بسیار یاد کنید و بامدادان وشامگاهان تسبیحش گویید.” پاسخگویی به این ارزش والا ونیاز اساسی انسان ها که برای سعادت انسان هاست نیازمند توجه به بسیاری معیارها در معماری وشهرسازی اسلامی است که مهم ترین این موارد عبارتنداز:
– توجه به ارجحیت وتسلط معنویت(عناصرمعنوی وروحانی) برمادیت(عناصر باعملکرد صرف مادی) در طراحی شهر وساختمان ها: همان گونه که آدمی دوساحتی(مادی ومعنوی) است وهرکدام با نیاز های متفاوت ومنحصر به فرد خود هستند.محیط زندگی وشهر هم که در خدمت آدمی هستند به تبع این گون اند وجان وروح محیط زندگی وشهری نیازمند تذکر ویادآوری هستند . تمرکز وغوطه ور شدن برامور مادی باعث غفلت از ساحت معنوی زندگی می شود.به این ترتیب سیطره روانی وحتی هندسی وکمی فضاهایی که به امور معنوی وروحانی زندگی می پردازند،برعملکردها وفضاهایی که پاسخگوی نیازها ومحل فعالیت های مادی انسان هستند می توانند در متذکر نگاهداشتن انسان نقشی در خور توجه ایفا نماید که لحاظ کردن این امر مهم در طراحی وبرنامه ریزی مجتمع های زیستی اسلامی توصیه بسیاری شده است.
– بهره گیری از نمادها ونشانه های آشنا برای شهروندان در جهت یادآوری والقای ارزش های معنوی یکی از اصلی ترین روش هاست،که یکی از مهم ترین آن بهره گیری از کلام الهی با سایر هنرها درمکان های مناسب و اندیشه ی شهراست . همچنین نوع ومضمون آیات انتخاب شده برای کتیبه ها براساس عملکرد نقش مهمی در بازدهی و تاثیر آن ها ایفا می نماید.
– براساس آیات قرآن کریم ، ایجاد امکان تاس مستقیم با طبیعت و عناصر طبیعی ومعرفی ویژگی های آن با بهره گیری از روش های جاذب وامکانات وبا تفکر راهی جهت تکر وذکر است.
– ایجاد امکان دسترسی آسان بصری وترافیکی صحیح به فضاهای معنوی وایجاد جاذبه در آن ها
– اجتناب جدی از تذکر وتبلیغ ویاد آوری وبزرگنمایی جنبه های مادی زندگی که در وضعیت کنونی باعث تمرکز بر دنیا والقای مد گرایی ومصرف گرایی می شوند،این امر تا بدان جا ییست که بیش از بیست سال پیش اعتراض اندیشمندان را برانگیخت ولی ما به آن کم توجه بودیم واجازه مصرفی شدن فضاهای شهری خود را صادر نمودیم؛ یکی از این اندیشمندان “فریتهوف شووان ” است که اعتراض خود را با این کلمات اباراز می کند:”آگاهی های تجاری مانند یک خوره کثیف وموهن طبیعت را می بلعد ونه تنها در شهرها بلکه در کوچکترین دهات وحتی خرابه های متروک یافت می شود، واین مطابق از بین بردن ویا تخریب هم طبیعت وهم مملکت است ما نه به نام مناظر زیبا که اصولا مورد توجه ما نیست چنین سخن می گوییم ،بلکه دردفاع از روح یک ملت است . این مبتذلات مایوس کننده مانند مهر وعلامت، ماشینی است که خواستار روح ماست وصورت “ثمره گناه” به این نحو نمایان می شود.”
هویت همانیست که بدان شناخته می شویم وسه جلدی شهرهایمان خوی اسلامی ایرانیست وباید برای حفظ آن از باب ذکر اهتمام ورزیم ودر این سرای سرعت؛ هویت به سرقت نرود.
شهریست پرظریفان واز هرطرف نگاری
یاران صلای عشق است گر می کنید کاری
حافظ
دانشجوی کارشناسی ارشد طراحی شهری دانشگاه بین المللی امام رضا(ع)
