فساد بوروکراتیک؛ آفتی برای کارآفرینی

نویسنده: علیرضا مرادی

مقدمه: سالیان متمادی است که اهمیت کارآفرینی در رشد و توسعه اقتصادی کشورهای مختلف جهان بصورت یک امر حیاتی و اجتناب ناپذیر مورد تائید قرار می گیرد. زیرا در جهانی که شکل تغییرات از مقیاس زمان قرن به ثانیه تبدیل شده است، مهمترین اصل برای سازمان ها، بقا و توسعه می باشد. امروزه که کار و فعالیت شکل تازه ای به خود گرفته است و به سوی خودکارفرمایی و خوداشتغالی در حرکت است، کارآفرینی و کارآفرینان نقش کلیدی در روند توسعه و پیشرفت اقتصادی جوامع مختلف ایفا میکنند.

کارآفرینی یکی از شاخصهای اساسی رشد و توسعه کشورها محسوب میشود. کارآفرینی عبارت است از توانایی شهروندان یک ملت و نیز سرمایه گذاران خارجی برای مشارکت در ایجاد کسب و کارهای جدید یا بازسازی ساختارهای موجود به منظور تطبیق با تغییرات محیط اقتصادی و سیاسی. کارآفرینی به نوبه خود تحت تاثیر عوامل زیادی قرار میگیرد. هر دولتی که به دنبال رشد و توسعه میباشد باید به بررسی عواملی که در توسعه کارآفرینی یا ممانعت از آن موثرند توجه فراوان داشته باشد. یکی از این عوامل فساد بوروکراتیک است. مساله فساد بوروکراتیک یا اداری در بسیاری از کشورهای دنیا تبدیل به یکی از مسائل اساسی و مورد توجه عموم شده است. فساد بوروکراتیک جلوه ها و اشکال متعددی دارد و هر یک از این جلوه ها به طریقی کارآفرینی را متاثر میسازند. مطالعات مختلف در حوزه اقتصاد نشان می دهد که فساد بوروکراتیک تأثیر منفی بالایی بر رشد اقتصادی می گذارد. می توان فساد بوروکراتیک را استفاده شخصی یا گروهی از امکانات یا قدرت دولت یا نهادهای وابسته به دولت در راستای منافع شخصی تعریف  کرد. یکی از راه هایی که فساد تأثیر منفی روی رشد و توسعه اقتصادی می گذارد را می توان در اثر مخرب آن روی ایجاد، رشد و نمو کسب وکارهای مولد جست وجو کرد. براساس گزارش سازمان جهانی شفافیت، ایران از نظر مفاسد بوروکراتیک بین 133 کشور در رتبه 79 قرار داشته و همچنین از نظر شاخص احساس فساد در بین 176 کشور در رتبه 131 قرار دارد. فساد بوروکراتیک ازجملــــه پدیده های سازمانی است که روند توسعه کشورها را به طور چشمگیری با مشکل روبرو می کند.

ترمینولوژی و چیستی فساد اداری
کلمه فساد از ریشه فرانسوی Corrmption و ریشه لاتینی Rumpere به معنای «شکستن» یا «نقض کردن» گرفته شده است. که آن ممکن است رفتار اخلاقی یا شیوه قانونی و غالباً مقررات اداری باشد. به هرگونه فعل یا ترک فعل مستخدم دولت که عالماً و عامداً، با سوء استفاده مستقیم یا غیر مستقیم از جایگاه و موقعیت سازمانی مربوط و منابع عمومی و دولتی یا اطلاعات و اسناد دولتی که حسب وظیفه در اختیار دارد، اطلاق می شود و به شیوه ای غیرقانونی و نامشروع، به منظور تحصیل ثروت، مال، امتیاز یا موافقت اصولی و نظایر آنها تحت عناوین مختلف به نفع خود یا اشخاص ثالث و به زیان منافع عمومی و دولتی صورت می پذیرد. فساد می تواند وجوه اداری، اقتصادی و مالی داشته باشد که در عین تمایز از نظر مفهومی و نتیجه دارای همپوشی هستند.
ظهور فساد بوروکراتیک قدمتی به درازی جامعه بشری دارد و رابطه آن با توسعه نظام سیاسی مستقیم است تا جایی که پیدایش آن می‌تواند موجب اخلال در نظام سیاسی یک کشور شود. در یک نظام اداری فاسد، کارمندان از موقعیت انحصاری خود در ارائه خدمات بهره می‌گیرند، و با شغل خود به تجارت می‌پردازند که این امر علاوه بر آسیب زدن به توسعه، مانع رشد رقابت سالم و عدالت اجتماعی می‌شود.
بررسی ریشه‌های فساد بوروکراتیک ما را به دلایلی رهنمون می‌سازد که موجد محیطی است که در بستر آن عوامل انسانی جرات می‌یابند تا به راحتی با سوءاستفاده از موقعیت شغلی ایجاد شده، دست به اقداماتی بزنند که در پرتو آن حقوق اجتماعی، اقتصادی و سیاسی شهروندان نقض و یا حق مسلم فرد یا گروهی به آسانی پایمال یا به ناحق به دیگری واگذار شود. برخی از این دلایل را در ابهام مقررات قوانین و روش‌ها، کیفیت کار نظام دیوان سالاری، سطح دستمزد‌ها در بخش دولتی، سیستم تنبیه و مجازات و نظارت‌های سازمانی می‌توان دید که با مطالعه دقیق و رفع آن شایسته است امیدوار به اصلاح نظام اداری بود.
اصطلاح فساد بوروکراتیک که آن را در برابر سلامت بوروکراتیک به کار می برند، مدت زیادی است که مورد توجه اندیشمندان و صاحبنظران مختلف سازمانی قرار گرفته و تلاش کرده اند با ارائه تعاریف منطبق با اصول سازمانی در جهت رفع آن گام بردارند که وجه اشتراک اغلب تعاریف ارائه شده درباره فساد دستگاه های دولتی را می توان رشوه و سوءاستفاده از موقعیتهای شغلی، برای نفع شخصی دانست. پیامدهای فساد بوروکراتیک نیز در قالب معضلات و ناهنجاریهایی همچون سوءاستفاده از موقعیتهای شغلی، ارتشاء و اختلاس، کلاهبرداری، پارتی بازی، بی عدالتی، باج خواهی، ایجاد نارضایتی برای ارباب رجوع (ذینفع ها)، سرقت اموال و دارائیهای سازمان، فروش اطلاعات محرمانه سازمان به دیگران و نظایر آن بــــه صورت فردی، گروهی و سازمــــان یافته پدیدار می گردد. عوامل و زمینه های گوناگونی وجود دارند که می تواند موجب پیدایش و گسترش و ترویج فساد بوروکراتیک به صورت بالقوه و بالفعل شوند. بر مبنای این عوامل و زمینه ها می توان راه هایی را شناسایی کرد که اثر بیشتری در کاهش و حذف پدیده فساد بوروکراتیک در سازمان دارند. برخی محققان فساد بوروکراتیک را به توسعه نیافتگی ربط داده اند. چنین بحث میشود که وجود فساد بوروکراتیک منجر به تخصیص ناکارآمد منابع شده و در نتیجه توسعه اقتصادی را اگر غیرممکن نسازد، بسیار دشوار خواهد نمود.

کارآفرینی، سرمایه گذاری و فساد بوروکراتیک
از نظر تئوری، فساد بوروکراتیک ضرورتاً برای کسب و کار بد نیست. همانطور که اریچ خاطر نشان میکند، رفتار فسادگونه به خودی خود باعث تحمیل هزینه های اجتماعی نمیشود زیرا صرفاً، باعث انتقال وجه از رشوه دهندگان به کارکنان دولت میگردد. علاوه بر این، فساد میتواند هزینه های مداخله دولت را از طریق هدایت منابع به سمت کسانی که بالاترین پیشنهاد را میدهند کاهش دهد. این رویکرد به فساد بوروکراتیک بدین معنی است که فساد بوروکراتیک میتواند حرکت چرخهای اقتصاد و تجارت را تسهیل کند. بنابراین موجب کاهش هزینه های انتقال و هزینه های سرمایه میگردد. این رویکرد مثبت به فساد بوروکراتیک، حمایت تجربی اندکی را بدست آورده است و دیگر چندان مورد پذیرش نیست. وجود فساد بوروکراتیک مجموعه ای از محرک های نادرست را در اجتماع برقرار میسازد. همانطور که لویی بیان میکند به دلیل اینکه قدرت بروکراتیک میتواند باعث ایجاد رانت اقتصادی از طریق فساد بوروکراتیک شود، انگیزه شدیدی برای دستیابی به این قدرت ایجاد میگرد. ادبیات موجود از چنین جامعه ای به عنوان جامعه رانت خوار یاد میکنند. هر چند گاهی آن را سرمایه سیاسی هم نامیده اند. بر همین اساس، مورفی و همکارانش معتقدند که رانتخواری مانع از حرکت استعدادها به سمت کارآفرینی و نوآوری میشود و در نتیجه، باعث کاهش رشد اقتصادی میگردد. بیشتر مطالعات تجربی درباره تاثیرات فساد بوروکراتیک بر رشد اقتصادی به عنوان یک متغیر وابسته تمرکز داشته اند. اما برخی دیگر بر تاثیر آن بر سرمایه گذاری توجه کرده اند. برخی از مهمترین یافته های تحقیقات در زمینه تاثیرات فساد بوروکراتیک بر کارآفرینی در ادامه به طور خلاصه بیان میشوند. مائورو دریافت که فساد بوروکراتیک ارتباط منفی شدیدی با نرخ سرمایه گذاری صرفنظر از میزان بوروکراسی دارد وی تاکید میکند. شواهدی وجود دارد که نشان میدهند ناکارآمدی سازمانی باعث کاهش سرمایه گذاری میشود. اورهارت و ساملینسکی دریافتند که سرمایه گذاری دولتی، سرمایه گذاری های خصوصی را از اقتصاد خارج میکند و در کشورهایی که فساد بوروکراتیک بالایی دارند این تاثیر خارج شدن، بیشتر و قویتر است. آنها بحث میکنند زمانی که پروژه های دولتی به فساد آلوده هستند به کیفیت زیرساختها آسیب وارد میشود و این امر سرمایه گذاری خصوصی را با مشکل مواجه میکند. مک میلان و وودراف براساس تحقیقاتی که در مورد کارآفرینان در چهار کشور در حال گذار انجام دادند، چنین نتیجه گرفتند: فساد بوروکراتیک مانع از سرمایه گذاری میشود.

اثرگذاری فساد بوروکراتیک بر روی کارآفرینی
پدیده فساد بوروکراتیک ، در کشورهای در حال توسعه، به عنوان یکی از مهم ترین موانع پیشرفت جامعه، مطرح شده است. این پدیده صدمات جبران ناپذیری را بر سرعت حرکت چرخ توسعه جامعه ایجاد کرده و مسیر توسعه و پیشرفت را مسدود و محدود می سازد. فساد مسیر رشد جامعه را با موانع بسیار مواجه می سازد و بر توسعه جامعه اثر، منفی دارد. فساد بوروکراتیک از طریق هدایت ناصواب استعدادها و منابع بالقوه و بالفعل انسانی به سمت فعالیت های نادرست برای دست یابی به درآمدهای سهل الوصول، زمینه رکود در تمام ابعاد را فراهم می کند. بنابراین مقابله با فساد در عرصه اداری ضرورتی جدی و انکار ناپذیر است. فساد بوروکراتیک در افزایش انحصارات و تایید قدرت انحصاری موثر است و این امر مانعی بزرگ بر سر راه نوآوری و کارآفرینی به شمار می آید. کارآفرینی یکی از شاخص های اساسی رشد و توسعه ی کشورها محسوب می شود. کارآفرینی عبارت است: از توانایی شهروندان یک ملت و نیز سرمایه گذاران خارجی برای مشارکت در ایجاد کسب و کارهای جدید یا بازسازی ساختارهای موجود به منظور تطبیق با تغییرات محیط اقتصادی و سیاسی. کارآفرینی به نوبه خود تحت تاثیر عوامل زیادی قرار می گیرد. هر دولتی که به دنبال رشد و توسعه می باشد باید به بررسی عواملی که در توسعه ی کارآفرینی یا ممانعت از آن موثرند توجه فراوان داشته باشد. مساله فساد بوروکراتیک در بسیاری از کشورهای دنیا تبدیل به یکی از مسائل اساسی و مورد توجه عموم شده است. فساد بوروکراتیک جلوه ها و اشکال متعددی دارد و هر یک از این جلوه ها به طریقی بر کارآفرینی تاثیر می گذارند. نظام اداری کشور ایران نیز مدت هاست از بیماری فساد رنج می برد. اگر چه جامعه ایران، جامعه ای توام با گرایش های مذهبی و ملی است که همه آن ها فساد را پدیده ای زشت شناخته اند و همواره تاکید بر مبارزه با آن کرده اند، با این حال شیوع فساد در جامعه مسیر بسیاری از پیشرفت های اجتماعی و ملی را بسته است و هزینه های هنگفتی را بر دوش کشور و در نهایت مردم گذاشته است که یکی از مهمترین آن ها در بعد کلان، جلوگیری از توسعه کشور است. بر طبق گزارشی که در روزنامه دنیای اقتصاد سال 1394 منتشر شده بود، فساد بوروکراتیک سبب کاهش شدید اعتماد میان مردم ازجمله کارآفرینان و نهادهای دولتی و سیاست گذاری می شود که درنتیجه موجب بالا رفتن ریسک ایجاد کسب وکار می شود. در این میان اگر کسی به فکر ایجاد کسب وکار نوآورانه باشد، از یکسو باید بار عدم اطمینان آینده نامشخص ایده و از سوی دیگر ریسک عدم اتکا به نهادهای دولتی را بر عهده بگیرد. محققان حوزه کارآفرینی استدلال می کنند که اعتماد بین فردی به تنهایی، به ندرت می تواند زمینه ساز رشد بالا و موفقیت یک کسب وکار جدید شود چراکه اعتماد بین فردی دسترسی به بازارهای کوچک و محلی را فراهم می آورد و کمکی به ورود به بازارهای بزرگ تر و بین المللی نمی کند. فساد بوروکراتیک از طرف دیگر می تواند موجب دلسردی کارآفرینان دارای پتانسیل و صاحب ایده شود چراکه آن ها در اغلب موارد، به نسبت شرکت های بزرگ دارای قدمت، ارتباط گسترده و مستحکم با صاحبان قدرت نیستند؛ بنابراین کارآفرینان در صورت تمرکز بر ساختن ارتباط قوی با صاحبان قدرت و دولتمردان و به خاطر منابع محدود، ممکن است از توجه به نوآوری و طراحی محصولات جدید باز بمانند.
بیشتر مطالعات تجربی درباره تاثیرات فساد بوروکراتیک بر رشد اقتصادی به عنوان یک متغیر وابسته تمرکز داشته اند. اما برخی دیگر بر تاثیر آن بر سرمایه گذاری توجه کرده اند اگر این توجه را دقیق تر کنیم به کارآفرینی می رسیم. کارآفرینی انواع مختلفی دارد که مهمترین آنها عبارتند از: کارآفرینی مستقل،کارآفرینی سازمانی و کارآفرینی اجتماعی همه ی این انواع مختلف، به نحوی تحت تاثیر فساد بوروکراتیک قرار می گیرند. در این اساس در بحث حاضر مقوله کارآفرینی به طور کل مدنظر قرار دارد و همه انواع آن را شامل می شود.
از مهمترین عوامل ضد انگیزشی کارآفرینی در ایران میتوان به مواردی همچون؛ ترس از دست دادن سرمایه شخصی، ترس از ناتوانی تهیه منابع مالی کافی برای راه اندازی کسب و کار، نگرانی از عدم امکان تأمین الزامات قانونی، نگرانی از فقدان احتمالی امنیت اجتماعی، ترس از نداشتن مهارت و تجربه مناسب و کافی و در نهایت فساد بوروکراتیک ؛ اشاره کرد.

بحث پایانی
فساد بوروکراتیک به عنوان سو استفاده از قدرت اداری و دولتی در جهت کسب منافع شخصی تعریف شده است. فساد بوروکراتیک عارضه خطرناکی است که خرده نظام های مختلف یک کشور را به طرق مختلف تحت تاثیر قرار میدهد و رشد و توسعه ملتها را با مشکل مواجه میکند. یکی از زمینه های تاثیرگذاری فساد بوروکراتیک ، موضوع کارآفرینی است. کارآفرینی، به توانایی افراد یک جامعه و سرمایه گذاران خارجی برای مشارکت در ایجاد کسب و کارهای جدید و یا بازسازی ساختارهای موجود در جهت تطبیق با تغییرات محیط اشاره دارد. کارآفرینی ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را در بر میگیرد و اهرمی موثر در جهت توسعه جوامع به شمار میآید. فساد بوروکراتیک به شکل های گوناگونی میتواند کارآفرینی را متاثر سازد. حتی مباحثی در زمینه تاثیرات مثبت فساد بوروکراتیک در پرورش کارآفرینی در جامعه ارائه گردیده است. با این وجود، تاثیرات منفی بسیار گسترده، مانع از این میشود که فساد بوروکراتیک به عنوان پدیده ای مطلوب در جهت پرورش کارآفرینی در نظر گرفته شود. فساد بوروکراتیک به ویژه اگر در شکل بسیار گسترده و غیرقابل پیش بینی در جامعه متداول باشد، منجر به افزایش عدم اطمینان در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی شده و انگیزه سرمایه گذاری را کاهش میدهد از طرف دیگر، وقت، انرژی و منابعی که بایستی صرف فعالیتهای مولد شوند در جهت فعالیتهای فسادآمیز تلف میشوند. افزایش بی اعتمادی عمومی به دولت و نظام اداری و نتیجتاً، بی ثباتی نظام سیاسی از دیگر پیامدهای گسترش فساد بوروکراتیک است که بی شک مانعی بزرگ در راه کارآفرینی و سرمایه گذاری داخلی و خارجی خواهد بود. فساد بوروکراتیک حتی بر کسب و کارهای موجود هم تاثیرات زیانبار بزرگی دارد از یک طرف، بخشی از منابع و سود شرکتها در جهت فعالیتهای فسادآمیز مصرف شده و از طرف دیگر، انگیزه سازمانها را برای بهبود و توسعه به طور چشمگیری کاهش میدهد زیرا در جامعه ای که فساد امری تعیین کننده باشد دیگر بهبود و توسعه سازمان و محصولات نمیتواند نقش چندان موثری در سودآوری سازمان ایفا نماید علیرغم این تاثیرات خاص و مشخص، رابطه بین فساد بوروکراتیک و کارآفرینی مبهم است. فساد بوروکراتیک، علل و ابعاد گوناگونی دارد و بالتبع، پیامدهای آن هم بسیار متنوع میباشد. از طرف دیگر، کارآفرینی هم پدیده ای چند وجهی و بسیار گسترده ای است که عوامل متعددی در آن دخیل اند. بنابراین با توجه به گستردگی موضوع و تاثیر و تاثر عوامل متعدد، شناخت دقیق رابطه بین این دو مقوله بسیار مشکل میباشد. حتی در صورت شناخت عوامل دخیل نوع تاثیرگذاری و تاثیرپذیری آنها در شرایط مختلف، متفاوت خواهد بود.

منبع: ماهنامه الکترونیکی علمی ترویجی شوق کارآفرینی، شماره 42

منابع:

  Acemoglu, D, and Verdier, T.(2010), “The choice between market failures and corruption”, American Economic Review, Vol. 90, No. 5, pp. 194 – 21.
Sharbani Saha., Rukmani Gounder., Jen-Je, Su. The Interaction Effect of Economic Freedom and Democracy on Corruption: A Panel CrossCountry Analysis. Journal of Economics Letters, No 105, pp 173-176, 2009.
https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2016

4-    شائمی برزکی، علی، فساد اداری مانعی برای گسترش کارآفرینی، کنفرانس ملی کارآفرینی و مدیریت کسب و کارهای دانش بنیان، 1391
5-    ابراهیم آبادی، غلامرضا، تحلیلی بر وضعیت فساد در ایران، مجلس و پژوهش، ش.46، 1383
6-    جمشیدیان، مهدی، تاثیرات فساد اداری بر کارآفرینی، پنجمین کنفرانس بین المللی مدیریت، دسامبر 2007