مدیریت بحران درحوادث ناشی ازبمباران وموشکباران مناطق غیرنظامی

نویسنده: علی اکبر پوری رحیم

کلمه بحران معانی و تعاریف مختلفی دارد. در یک نگاه کلی می‌توان گفت: «بحران یک حادثه، واقعه و یا جریانی است که اتفاق می‌افتد و سیستم را از کارکرد منظم خودش باز می دارد. یعنی حرکت منظم سازمان، مجموعه شهر یا سایر مجموعه‌ها را طوری از کار می اندازد یا فلج می‌کند و یا باعث تاخیر در روند اجرای فعالیت‌ها، ماموریت‌ها و اهداف سیستم می‌شود.»

براساس چگونگی تعریف بحران، تعاریف و تعابیر متفاوتی از مدیریت بحران نیز ارائه شده است. در این مقاله ابتدا به بیان این تعاریف و تدابیر و تشریح اثرات بحران در جوامع سپس به تعریف مدیریت بحران پرداخته می‌شود.
بحران‌ها انواع مختلفی داشته و دامنه بسیار گسترده‌ای دارند، در یک نگاه کلی می‌توان بحران‌هایی که یک جامعه را تهدید می‌کنند را به سه قسمت تقسیم نمود:
1- بحران‌های ناشی از جنگ و درگیری بین کشورها.
2- بحران‌های ناشی از مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در جامعه.
3- بحران‌های ناشی از بلایایی طبیعی.
که هر یک از انواع یاد شده خود به زیر گروه‌هایی تقسیم می‌شوند.
صرف نظر از نوع و شکل بحران، امکان ارائه مدلی جامع برای مواجهه با بحران‌های مختلف وجود دارد. تاکنون مدل‌های مختلفی در این زمینه ارائه شده است. در این مقاله پس از ارائه تعاریف یاد شده به ذکر رئوس اصلی یکی از این روش‌های مواجهه با بحران پرداخته خواهد شد. سپس این روش برای مواجهه با بحران‌های ناشی از حملات هوایی و موشکباران مناطق غیر نظامی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

1- مقدمه
چرا بحران تا این اندازه فکر بشر را مشغول کرده است؟
بحران در طول تاریخ بشری همواره با انسان بوده است. حملات غارتگرانه کشور گشایان به سرزمین های دیگر، سیل، زلزله، هرج و مرج‌های اجتماعی و صدها نوع وقایع دیگر، بحران‌هایی هستند که نسل‌های بشر همواره مجبور به تحمل خسارت‌ها و صدمات ناشی از آنها بوده‌اند.مروری بر آنچه در سده‌های اخیر در ایران رخ داده، ما را به این نتیجه می‌رساند که ایران یکی از بحران‌ خیزترین کشورهای جهان می‌باشد. وقایع سیاسی و به تبع آن، نظامی اتفاق افتاده در ایران و همین طور بلاخیز بودن فلات ایران، بر این سخن مهر تائید می‌نهد.به دلایل زیر ایران کشوری بحران خیز است:
– کشور ایران از نظر بلایای طبیعی یکی از 10 کشور بلاخیز دنیا است.
– 90درصد جمعیت کشور در معرض خطرات ناشی از حوادث طبیعی است.
– کشور ایران از نظر آمار وقوع حوادث در دنیا مقام ششم را دارد.
– کشور ایران، ام القرای کشورهای اسلامی است و در نتیجه مخاطرات نظامی و سیاسی بسیار بالایی دارد.
– ایران از نظر استراتژیکی و اقتصادی در نقطه‌ای از جهان قرار گرفته که می‌توان گفت: از بیشتر بحران‌های جهانی اثر می‌پذیرد. به طور مثال جنگ‌های جهانی اول و دوم را می‌توان نام برد. همچنین جنگ آمریکا و عراق و…
بنابراین لزوم داشتن یک مدیریت بحران قوی در ایران امری اجتناب ناپذیر می‌نماید. چیزی که متاسفانه تنها در سال‌های اخیر به آن پرداخته شده است. در این مقاله تلاش ما این است که ضمن معرفی و تشریح بحران و ارائه یک تعریف دقیق از مدیریت بحران، به معرفی یکی از انواع بحران‌های نظامی یعنی بحران‌های ایجاد شده در بمباران‌ها و موشکباران‌های مناطق غیر نظامی بپردازیم.

2- تعریف بحران
2-1) بحران چیست؟
تصور کنید مدیر یک شرکت چند ملیتی و بزرگ هستید و در اولین روز کاری هفته خود را آماده می‌کنید که یک هفته کاری خوب و موفق را پشت سر بگذارید، صبح زود وارد اتاق کار خود می‌شوید و متوجه می‌شوید کارمندان شرکت شما به خاطر مسائل حقوقی دست به اعتصاب زده‌اند. هنوز موضوع برای خود شما روشن نشده است که با انبوهی از خبرنگاران رو به‌رو می‌شوید. شرکت شما دچار بحران شده است.
یا تصور کنید در نیویورک زندگی می‌کنید و شاهد انفجار برج‌های سازمان تجارت جهانی هستید و امنیت شما و خانواده‌تان دچار چالش‌ شده است. تردیدی نیست که شما در شهری بحران زده زندگی می‌کنید. و یا خاطرات اولین روزهای 8 سال دفاع مقدس را به یاد بیاورید. ایران و به خصوص سرزمین‌های جنوبی و غرب آن دچار، بحران‌ بودند. به این اتفاقات می‌توان وقوع زلزله و سیل و بسیاری موارد دیگر را نیز افزود.
در هر فعالیت گروهی، از فعالیت‌های معمول در خانواده که نوعی حرکت گروهی محسوب می‌شوند تا شرکت‌های تجاری، احزاب سیاسی، دولت‌ها و جریان‌های بزرگ بین المللی مشکلات و موانعی به وجود می‌آید که پویایی آن فعالیت، به نحوه عبور از مشکلات و موانع وابسته است. به طور کلی حرکت مطلوب یک مجموعه، گذر از یک وضعیت و رسیدن به وضعیت جدید و بهتر است. به همین علت رخ نمایی مشکلات جزء جدایی ناپذیر یک فعالیت محسوب می‌شود. از این دیدگاه می‌توان گفت مجموعه تلاش‌‌های صورت گرفته در توسعه علوم مدیریت، در راستای استخراج روش‌هایی برای عبور موفقیت آمیز از این مشکلات و موانع هستند.
بحران، بروز ناگهانی نیروی یا مجموعه‌ای از نیروهای مخالف و غیر قابل پیش بینی است که بنیاد و محوریت یک حرکت هدفمند را تحت تاثیر مخرب خود قرار می‌دهد و در صورت عبور نکردن، از آن، صدمات جبران ناپذیری به اساس حرکت وارد می‌آورد.
تعریف فوق حاوی این نکات است:
– بروز بحران به صورت ناگهانی و ضربتی است و نه تدریجی.
– در بحران، نیروی مخالف اساس و محوریت حرکت را تحت تاثیر قرار می‌دهد و نه شاخ و برگ‌های حرکت را.
– غیر قابل پیش بینی بودن بحران در طرح مدیریت بحران، نقشی اساسی دارد. شاید بتوان گفت که بحران، قسمت اعظم انرژی ویرانگر خود را به واسطه غیر قابل پیش بینی بودن خود کسب می‌کند.
– در بحران قطع و انفصال روند طبیعی زندگی رخ می‌دهد. (چنین انفصالی معمولا بسیار سخت و ناگهانی بوده و به هیچ وجه قابل پیش بینی نیست.)
– بحران اثرات مخرب بر تشکیلات اجتماعی مانند از بین رفتن و یا خسارت دیدن سیستم‌های دولتی، ساختمان‌ها، مخابرات و سرویس‌های ضروری را به خود به همراه دارد.
– در بحران شاهد گسترش فزاینده نیازهای مردمی مانند سرپناه، غذا، پوشاک، کمک‌های اولیه و درمانی و روانی هستیم.

2-2 تقسیم بندی کلی بحران‌ها
تقسیم بندی‌های زیادی برای انواع بحران‌ها می‌توان در نظر گرفت. یکی از مرسوم‌ترین تقسیم بندی‌های به شکل زیر است:
1- بحران‌های ناشی از جنگ و درگیری بین کشورها.
2- بحران‌های ناشی از مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در جامعه.
3- بحران ناشی از بالایای طبیعی.
1) بحران‌ های ناشی از جنگ:
هدایت و کنترل کامل بحران‌های ناشی از جنگ در اختیار نیروهای مسلح است و سازمان‌های دیگر در زمینه‌های مختلف با این نیروها همکاری می‌کنند.
2) بحران های ناشی از مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در جامعه:
هدایت و کنترل این بحران‌ها بر عهده دولت است و نیروهای مسلح همکاری‌های لازم را در بخش امنیتی انجام می‌دهند.
3) بحران‌های ناشی از بلایای طبیعی:
این بحران‌ها شامل زلزله، سیل، سونامی و… می‌باشند و هدایت آنها توسط تیمی از مدیران مختلف کشوری و لشکری صورت می‌گیرد.
به طور کلی اثرات و خصوصیات بحران را می‌توان در سه بخش زیر طبقه بندی نمود:
الف- سطح جهانی؛
ب- سطح ملی؛
ج- سطح منطقه‌ای

2-3) تاثیرات بحران در سطح افکار عمومی؛
وقوع بحران به ویژه بحران‌هایی که به هر دلیلی مورد توجه عمومی قرار می‌گیرند به وجود آوردنده شرایطی خاص در جامعه است. در فعالیت‌هایی که به هر دلیل با طیفی از مردم در ارتباط هستند بروز چنین شرایطی در طیف عامه مردم هم تاثیر می‌گذارد؛ چرا که آنها هم جزئی از جامعه هستند. از این رو برخورد صحیح با بحران مستلزم شناخت تاثیرات عمومی و به ویژه بحران بر افکاری عمومی می‌باشد. از جمله تاثیرات عمومی بحران می توان به موارد زیر اشاره کرد:
(-3-2-1) تضعیف امنیت روانی در سطح افکار عمومی این حالت به ویژه در بحران‌هایی که امنیت ملی را تهدید می‌کنند بارزتر است.
(2-3-2) بروز خلاءهای شدید خبری. ویژگی‌های غیر قابل پیش بینی بودن و سرعت بالای وقوع بحران و از سوی دیگر این ویژگی‌ بحران که عموما حالت امنیتی و جنبه محرمانه دارد، نوعی خلاء خبری را ایجاد می‌کند.
(2-3-3) وجود پتانسیل‌ شکسته شدن قالب‌های اجتماعی، فرهنگی یا سیاسی، از ویژگی‌های عمومی بحران توانایی آن در شکستن قالب‌ها و چارچوب‌های پذیرفته شده است. به همین دلیل فرایند حرکتی بحران از این زاویه نیز باید مورد مداقه قرار گیرد.
(2-3-4) اثرات بحران در حوزه‌های اقتصاد عمومی برخی از بحران‌ها (به عنوان مثال بحران ناشی از وقوع جنگ احتمالی) مجموعه ای از فرایندهای مخرب در اقتصاد عمومی را پایه‌ریزی می‌کنند. از جمله چنین فرایندهایی می‌توان به احساس کمبود و یا قحطی کاذب اشاره کرد.
(2-5-3) بحران‌های تعمدی. گاهی برای انحراف افکار عمومی و برگرداندن توجه عمومی از مطالبی خاص و پنهان کردن موضوعی که نباید فاش شود و گاهی به منظور اغفال رسانه‌ها از واقعه‌ای خاص، از چنین روش‌هایی استفاده می‌شود. بنابراین مکانیزم کنترل بحران باید در تحلیل‌های خود این احتمال را هم در نظر داشته باشد.
(2-3-6) تضعیف مکانیزم‌های امنیتی دولتی. در بحران‌های شدید و کوتاه مدت به دلیل توجه مکانیزم‌های امنیتی دولتی به بحران و غفلت از روال‌های جاری، پتانسیل‌ وقوع بزهکاری‌های اجتماعی (مثل دزدی) افزایش می‌یابد. در این شرایط افزایش توان امنیتی مجموعه مدیریت بحران، ضروری است. (مانند آنچه در زلزله بم دیده شد.)
(2-3-7) تاثیر عملکرد رقبا بر افکار عمومی. بروز بحران، عرصه‌ای بزرگ برای رقابت رقبا می‌گشاید. بخشی از مکانیزم مقابله با بحران باید متوجه این عرصه رقابتی باشد.
2-4) فرصت‌هایی که بحران می‌تواند برای یک سیستم به همراه داشته باشد
علی رغم تمامی پیامدهای خطرناک و جدی که به واسطه وقوع بحران حاصل می‌شود، به صورت بالقوه شرایطی را برای مدیران قابل فراهم می‌کند که جهش قابل توجهی در تیم تحت مدیریت خود صورت دهد و این به نحوه برخورد آنها بستگی دارد. از جمله این شرایط می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
2-4-1) قالب شکنی ساختار قبلی: یکی از مسائلی که مدیران با آن سرو کار دارند، قالب‌های شکل گرفته است که رانده‌مان دلخواه را ندارند. قالب‌هایی مثل ارتباطات درون یا بیرون مجموعه‌ای و میزان فرمان پذیری کارکنان. بحران یکی از بهترین قالب شکن‌ها می‌باشد و یک مدیر ورزیده با استفاده از شرایط آمادگی خود و تجارب و قابلیت‌های موجود به بهترین نحو از آن استفاده می‌کند.
2-4-2) ایجاد همدلی و همراهی بیشتر: عبور از بحران به عنوان یک هدف مقطعی کلی، مجموعه را تحت تاثیر یک همدلی و وحدت قرار می‌دهد که منجر به ایجاد تجربه‌ای موفق در ذهن افراد شده و می‌تواند وحدتی ادامه دار را موجب شود.
2-4-3) محک نظام مدیریت: بحران، محکی عالی برای ارزیابی سیستم تحت مدیریت و مجموعه‌های مرتبط بیرون از سیستم می‌باشد. ارزیابی توانایی‌های مخالف سیستم از جمله قدرت حفظ تمرکز، توان تصمیم گیری، میزان هماهنگی، عملکردهای مدیران، میزان آمادگی و هوشیاری، آشکاری خلاءهای و نقاط ضعیف، میزان وفاداری و خیر خواهی و تعلق خاطر سازمانی پرسنل و… از این دسته هستند.

3) مدیریت بحران
در حالی که در گذشته، نقش مدیر در بحران، محدود به شتافتن به محل (یا مورد) واقعه و کوشش در مهار کردن آن و جلوگیری از خسارت بیشتر بود، امروزه مجموعه نظریاتی وجود دارد که زمینه اصلی آن پیشنهاد این فکر است که مدیر باید بحران را پیش بینی و برای آن برنامه ریزی کند.
مدیریت بحران، علمی کاربردی است که به وسیله مشاهده سیستماتیک بحران‌ها و تجزیه و تحلیل‌ آنها در جستجوی یافتن ابزاری است که به وسیله آن بتوان از بروز بحران‌ها پیشگیری نموده و یا در صورت بروز آن در خصوص کاهش آثار آن، آمادگی لازم، امداد رسانی‌ سریع و بهبودی آن اقدام نمود.
– نجات و درمان مصدومین.
– کاهش خسارات مالی و اقتصادی.
– به حداقل رسانیدن مدت زمان مهار بحران.
– کنترل آثار روحی و روانی ساکنین.
– توجیه و هدایت افکار عمومی به منظور کمک‌های ممکن.
– کنترل و کاهش اتلاف منابع.
– کنترل امنیتی منطقه بحران.
– افزایش ضریب امنیت در سطح کشور، منطقه و جهان.
– جلب و افزایش اطمینان و اعتماد افکار عمومی.
– افزایش کارایی و کار آمدی ارکان درگیر حضور در بحران‌های سایر کشورها (در صورت نیاز).

3-1- خلاصه یک مدل برای مواجهه با بحران‌ها
در نگاه اول به نظر می‌رسد مواجهه با بحران‌های مختلف به دلیل ناشناخته و غیر مترقبه بودن آنها امری مشکل و محال باشد، حال آنکه مطالعات روی بحران‌های ثابت کرده است برای مواجهه با همه بحران‌های یک مکانیزم مشترک که شامل چهار بند اساسی می‌باشد، لازم است. لازم به ذکر است موضوع این بحث بسیار گسترده‌ تر از مجال این مقاله است در اینجا تنها به بیان این چهار بند اساسی بسنده می‌کنیم.

3-1-1 پذیرش و شناخت بحران
چگونه می‌توانید میزان آسیب پذیری در مواجهه با بحران را کاهش دهید. ابتدا باید سیستمی برای مواجه با بحران داشته باشید، برای داشتن یک سیستم برای مدیریت بحران سطحی از اطلاعات و آگاهی‌ها لازم است و در واقع باید یک بررسی همه جانبه قبل از وقوع بحران صورت گیرد.
این بررسی شامل موارد زیر می‌شود:
– اطلاعات اجرایی و اداری عمومی.
– اطلاعات مدیریتی و برنامه کنترلی.
– آشنایی با احتمال وقوع و میزان و شکل آسیب رسانی یک بحران (انواع بحران‌ها).
– توصیف وظایف و گروه‌ها.
این اطلاعات و شناخت از بحران در قالب یک مدیریت همشمند بحران به دست می‌اید که با توجه به نوع بحران انتخاب می‌شود.

3-1-2- آمادگی
آمادگی بعد از مرحله پذیرش بحران می‌باشد و به مجموعه تدارکاتی و آمادگی‌های لازم در مواجهه با بحران گویند.
الف- آمادگی و پیشگیری: که شامل فعالیت‌هایی می‌شود که برای پیشگیری از وقوع بحران باید انجام شود. طبیعی است این فعالیت‌ها با توجه به شناختی صورت می‌گیرد که از چگونگی بحران در اختیار مدیران قرار دارد و در قسمت‌ 3-1-1 به آنها پرداخته شد.
ب- شناخت و دسته بندی وقایع و اقدامات متقابل:
این فعالیت‌ها معمولا در 3 مرحله پیش از بحران، حین بحران و پس از بحران صورت می‌گیرد و مستلزم انجام امور زیر می‌شود.
– به کار انداختن سیستم مدیریت بحران.
– به کار انداختن ابزارهای لازم برای اجرایی کردن طرح مدیریت بحران.
– به کارانداختن سیستم مدیریت بحران و استفاده از همه نهادهای مربوطه.
ج – واکنش‌های‌ برای تقلیل اثرات بحران بر بازماندگان.
مجموعه فعالیت‌هایی که برای حفاظت از بازماندگان بحران (شامل آسیب دیدگان و…) و کاهش آسیب‌ها و جلوگیری از اثرات بعدی بحران انجام می‌شود.
د- بازگشت به حالت عادی، مجموعه فعالیت‌هایی که برای بازگرداندن شرایط به حالت عادی قبل از بحران صورت می‌گیرد گفته می‌شود.

3-1-3- آموزش و باز آموزی
آموزش نیروها و افراد عادی که به هر طریقی با بحران ارتباط دارند، سومین قسمت از فعالیت‌هایی است که باید در مواجهه با بحران انجام داد. آموزش و بازآموزی یکی از فعالیت‌های حساس و مهم در مدیریت بحران در جوامع می‌باشد. که شامل قدم‌های زیر می‌شود:
الف- آنالیز وظایف: وقتی که یک برنامه مجتمع آموزشی طراحی می‌شود، ابتدا باید مهارت‌ها، داشته‌ها و روش‌های کاربردی ایفای نقش رضایت‌بخش در شرایط بحرانی دسته بندی گردند.
ب- گسترش دروس: سرفصل‌های آموزشی باید از روی آنالیز وظایف مهارت‌ها بدست آید.
ج- دستور العمل‌ها، کتابچه‌های آموزشی و سایر موارد آموزشی تدوین گردد.
د- نظام ارزشیابی که بعد از تدوین مجموعه دروس میزان آمادگی علمی نفرات برای مواجهه با بحران را نشان می‌دهد.

3-1-4- مدیریت اطلاعات
یکی از مهم‌ترین موارد در مواجهه با هر بحران، مساله مدیریت اطلاعات است که معمولا نادیده گرفته می‌شود. در واقع با پایان یافتن مراحل اصلی مواجهه با بحران نمی‌توان گفت کار به طور کامل به پایان رسیده است. پس از بحران تمامی اطلاعات، مستندات و آموخته‌های مربوط به بحران باید جمع‌آوری و مستند‌سازی شود تا در الگو سازی‌ها بعدی مورد توجه قرار گیرند.

4) استفاده از مدل پیشنهادی مواجهه با بحران‌های ناشی از بمباران و موشک‌ باران مناطق غیر نظامی
امروزه وقوع جنگ در جهان تقریبا به امری عادی تبدیل شده است. زیاده جوئی قدرت‌ها بزرگ نظامی و اقتصادی جهان و سوء استفاده فروشندگان بزرگ اسلحه، جهان را به میدان جنگ بین کشورهای کوچک و بزرگ تبدیل کرده است.از سوئی دیگر، کشورهایی چون جمهوری اسلامی ایران که در مورد آرمان‌های خود هیچ گونه تسامحی را پذیرا نیستند، در مقابل هجوم کشورهای بیگانه تسامحی را پذیرا نیستند، در مقابل هجوم کشورهای بیگانه سر تسلیم فرو نمی‌آورند. صرف‌نظر از اینکه جنگ با چه انگیزه‌هایی آغاز شده است و چه قدرت هایی در آن دخیل هستند، برای جامعه انسانی به عنوان یک بحران بزرگ محسوب می‌شود که زیان‌های جانی، اقتصادی، روانی و ویرانی‌های بسیاری را با خود به همراه دارد.استفاده از روش‌های غیر انسانی متاسفانه به روشی متداول بین کشورهای درگیر تبدیل شده است. که واقعیتی تلخ‌تر از خود جنگ می‌باشد. کم هستند کشورهایی که درگیر جنگ باشند و مناطق غیر نظامی آنها با حمله هواپیماها و موشک‌باران نیروهای دشمن مورد تعرض قرار نگیرد. در این مواقع مردم غیر نظامی مستقیما وارد صحنه جنگ می‌شوند و دامنه بحران این بار به صورت مستقیم به محیط غیر نظامی کشیده می‌شود.در این قسمت از مقاله سعی می‌کنیم به کمک روش ارائه شده در قسمت 3-1 برای مواجهه با بحران، الگویی برای مواجهه با بحران‌های مربوط به حملات هوایی و موشکباران مناطق غیر نظامی ارائه دهیم و به عنوان یک مطالعه موردی این بحران و روش ‌های مواجهه با آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم.اکنون مراحل، چهارگانه یاد شده در قسمت 3-1 را برای حالت بحرانی مورد نظر، بررسی قرار می‌دهیم.

5- پذیرش و شناخت بحران
5-1 علل و چگونگی رخ دادن بحران
ملاحظه شد که عمده موارد مرتبط با پذیرش و شناخت بحران را می‌توان در شناخت اثرات و شکل بحران و تقسیم بندی فعالیت‌ها و وظایف سازمان‌ها و ارگان‌های مختلف در خصوص مواجهه با بحران و احتمال وقوع بحران تقسیم کرد. در خصوص بمباران و موشک‌باران مناطق غیر نظامی می‌توان این موارد را به شکل زیر بیان نمود.حمله هوایی به مناطق غیر نظامی از هنگام جنگ جهانی اول آغاز شده و اکنون نیز بلااستثنا در تمامی جنگ‌ها متاسفانه به عنوان روشی غیر انسانی ولی مرسوم شناخته می‌شود. اوج این حملات را می‌توان در حمله تاریخی هواپیماهای امریکایی به هیروشیما و ناکازاکی دانست. بمب اورانیومی فرو افتاده بر هیروشیما تا پایان سال 1945 میلادی در حدود 140 هزار نفر و در فاصله سال‌های 1946 تا 1951 شصت هزار نفر را قربانی کرد. بمب پلوتونیومی به کار گرفته شده در ناکازاکی نیز با این که قدرتی بیش از بمب هیروشیما داشت. به خاطر شرایط جغرافیایی ناکازاکی (که در دو دره جدا از هم واقع شده) تلفاتی کمتر از هیروشیما یعنی نزدیک به یکصد هزار کشته بر جای گذاشت.
علت بمباران و موشک باران غیر نظامی را می‌توان به شرح زیر عنوان نمود:
الف- نزدیک بودن محل استقرار اهداف اقتصادی و نظامی به محل زندگی مردم معمولی که باعث اشتباه در هدف‌گیری و در نتیجه آسیب رسیدن به مردم و تاسیسات غیر نظامی می‌شود.
ب- تخریب روحیه، به ستوه آوردن مردم غیر نظامی و استفاده روانی از شرایط به وجود آمده در مناطق غیر نظامی و استفاده روانی از شرایط به وجود آمده در مناطق غیر نظامی جهت ضعیف کردن جامعه در دفاع و تحمیل اراده به نیروهای مقابل.
ج- منحرف کردن ذهن استراتژیست‌های نظامی از میدان واقعی نبرد.
د- متحمل کردن ضربات اقتصادی سنگین به طرف مقابل و ناتوان کردن او در ادامه جنگ.

5-2- آسیب‌های وارده به افراد و مراکز غیر نظامی بر اثر بمباران و موشک‌ باران
حملات هوایی آسیب های شدید و بعضا جبران ناپذیری را به مردم و تاسیسات غیر نظامی وارد می‌کنند، هر چند که دامنه این آسیب‌ها و خسارات بسیار گسترده می‌باشد، در زیر تلاش کرده‌ایم به یک دسته بندی نسبتا دقیق از آثار این حملات اراده دهیم:
الف- آسیب‌های جانی: در قسمت‌های قبلی به چند مثال در این خصوص اشاره شد. درصد توانایی یک انسان بدون سرپناه برای حفظ جان خود در مقابل حملات هوایی صفر می‌باشد. حتی افرادی که در پناهگاه‌های معمولی قرار دارند، از درصد ایمنی بسیار پایینی در مقابل حملات سلاح‌های پیشرفته و ویژه برخوردار هستند. نگاهی به آمار و ارقام منتشر شده این واقعیت را به وضوح نشان می‌دهد، که جان انسان‌ها بزرگ‌ترین هزینه‌ای است که این حملات به یک جامعه تحمیل می‌کنند.
ب- آسیب دیدن تاسیسات و مراکز اقتصادی: امروزه توانایی و قدرت سلاح‌های مهاجمین آنقدر زیاد است که حتی بتن‌های مسلح با ضخامت چند متر هم گاهی قادر به جلوگیری از نفوذ این سلاح‌ها نیستند. ضربات مهلک این سلاح‌ها منجر به از کار افتادن مراکز حیاتی مانند: نیروگاه‌ها، سیستم‌های توزیع آب و سوخت شده و علاوه بر ضررهای جبران ناپذیری که برای آینده به جای می‌گذارند، مناطق غیر نظامی را با اختلال اساسی روبرو می‌کند.
ج- اختلال در سیستم‌های حیاتی: آب، ‌غذا، برق، سوخت و… نیازهایی هستند که در صورت نبودن آنها یک جامعه کاملا به صورت بحرانی در می‌آید. آسیب‌های وارده بر اثر موارد فوق بدون تردید بر روی این عوامل حیاتی تاثیر ویژه خواهند گذاشت. به این لیست موارد درمانی و بهداشتی را باید افزود. شیوع عفونت، افزایش تعداد آسیب دیدگان حملات نظامی و مسائل پیش آمده بر اثر کمبود دارو و مواد غذایی (در صورت ادامه روند حملات) می‌توانند دردسرهای بزرگ را برای جامعه و مدیران آن به وجود بیاورد.
د- مسائل امنیتی: ناامنی در سطح اجتماعی یکی دیگر از چالش‌هایی است که حمله هوایی به مناطق نظامی با خود در پی خواهد داشت. سو استفاده مخالفان رژیم از یک سو و فعالیت های بزه‌کاران اجتماعی (نظیر سرقت‌هایی که بعد از بمباران از مناطق آسیب دیده صورت می‌گیرد و یا احتکار مواد حیاتی و مهم) از سوی دیگر بر بحران به وجود آمده دامن می‌زنند.
ه- جنبه‌های روانی: شاید مهم‌ترین هدف بمباران‌ها و موشک‌باران مناطق غیر نظامی وارد آوردن ضربه‌های مهلک روانی به جامعه باشد. به این دلیل در این قسمت به تفصیل بیشتری به این مطلب می‌پردازیم.
[یکی از هدف‌های اصلی حکومت‌های درگیر جنگ در بمباران هوایی مراکز صنعتی و غیر نظامی و یا حتی نظامی، تضعیف روحیه شهروندان و نیروهای رزمی آن کشورها و تهییج آنان برای ترک صحنه نبرد و قیام علیه حکومت‌های خویش است.
برخی از تحلیل‌گران نظامی بر این باورند که بمباران‌های هوایی موجب تقویت روحیه مردم و افزایش حمایت آنان از رژیم حاکم بر کشورشان می‌شود. مهم‌ترین حامی این رویکرد، موسسه «بررسی بمباران استراتژیک ایالات متحده آمریکا» است، با این باور که بمباران شهرها و مردم غیر نظامی، سرمایه گذاری هنگفت در زمینه‌ای کاملا غیر اثربخش است؛ در عین حال، بسیاری از مطالعات دیگر، نتایجی مغایر با یافته‌ ادعاهای این موسسه ارائه داده‌اند. افزون بر آن، عقل سلیم حکم می‌کند بپذیریم که مردم غیر نظامی نه تنها نسبت به تخریب خانه‌ها و شهر و روستای خود و کشته شدن عزیزانشان بر اثر بمباران بی‌تفاوت نیستند بلکه این پیامدها موجب تضعیف روحیه آنان و پدید آمدن زمزمه‌های پایان جنگ در میان آنان می‌گردد.
به طور کلی بسیاری از مطالعات حاکی است که بمباران‌های جنگ جهانی اول و دوم اثر ویران کننده‌ای بر شهروندان کشورهای مورد یورش هوایی بر جای نهاده است؛ مثلا بمباران لندن توسط آلمان، علاوه بر اینکه خشم و نفرت مردم آن شهر را نسبت به آلمان‌ها افزایش داد، آنها را از حکومت بریتانیا نیز متنفر ساخت؛ در عین حال، محققانی که به بررسی و مقایسه تاثیرات روانی ناشی از بمباران‌های جنگ جهانی اول و دوم پرداخته‌اند، اذعان دارند که در جنگ جهانی دوم، رفتار مردم در برابر حملات هوایی نسبت به جنگ اول شجاعانه تر بوده است؛
دولت‌های مورد یورش حملات هوایی، اغلب برای کاهش میزان تاثیرات روانی بمباران‌ها بر مردم در برآورد و اعلام ویرانی‌های ناشی از بمباران‌ها به دو گونه متفاوت عمل می‌کند. آنها یا تمایل به اغراق گویی دارند و میزان ویرانی‌ها را بسیار بیشتر از رقم خسارات واقعی اعلام می‌کنند و یا تمایل به بی‌اهمیت جلوه دادن خسارات دارند و رقم واقعی را بیان نمی‌کنند.
نوع اول، یعنی «اغراق گویی» به منظور محکوم ساختن دشمن نزد افکار عمومی و جنایتکار جنگی معرفی کردن او، رایج‌تر است. شیوه دوم دست کم گیری هنگامی صورت می‌گیرد که کشور مورد یورش قصد داشته باشد به دشمن خود بقبولاند که جنگ را نخواهد باخت و تحمل مردمش بیش از آن است که او می‌پندارد؛ به عبارت دیگر کشور مورد یورش به بی‌اعتنایی وانمود می‌کند. بیم از شورش مردم نیز یکی از علت‌های متوسل شدن دولت‌ها به شیوه دست کم گیری‌ است؛ یعنی آنان بیم آن دارند که مردم با اطلاع یافتن از عمق ویرانی‌ها و تلفات، دولت خویش را مجبور به متارکه جنگ کنند. نکته دیگری که در بمباران های هوایی باید بدان توجه کرد، واکنش متفاوت مردم و وابستگان به حکومت کشور مورد یورش در برابر بمباران‌ها است. فرماندهان رده بالای نظامی و دولتمردان نه تنها ممکن است متاثر از بمباران‌های هوایی از رسیدن به هدف‌های خود در ادامه جنگ صرف‌نظر نکنند، بلکه چه بسا ممکن است آنان بمباران‌ها را دستاویز ادامه جنگ قرار دهند؛ حال این‌که واکنش مردم در برابر حملات هوایی به گونه‌ای دیگر است. مخالفان جنگ و یا مخالفان دولت پس از مورد یورش هوایی قرار گرفتن کشورشان جسورتر می‌شوند و مخالفت‌های خود را آشکار می‌سازند و حتی ممکن است مردم را به شورش‌های همگانی تشویق کنند و در واقع این عده از بمباران هوایی کشورشان بیشترین بهره برداری لازم را به نفع خود بکنند. روحیه بی‌طرف‌ها نیز ممکن است تحت تاثیر بمباران ضعیف‌تر شود و برخی از آنان آماده پیوستن به صف مخالفان کردند، اما طرفداران پر و پا قرص حکومت و جنگ یک کشور علیه کشور دیگر نه تنها تحت تاثیر بمباران‌ها روحیه خود را نمی‌بازند و علیه کشور و حکومتشان شورش به راه نمی‌اندازند، بلکه خشم و نفرت آنان نسبت به دشمنشان افزایش می‌یابد و سران کشورشان را برای انتقام جویی از دشمن تحت فشار قرار می دهند. ]

5-3- تقسیم بندی نیروهای فعال در بحران
– نیروهای نظامی و انتظامی حاضر در مناطق غیر نظامی.
– سازمان‌های امداد و پزشکی.
– نیروهای هلال احمر و صلیب سرخ.
– سازمان آتش نشانی.
– شهرداری‌ها.
یک نمونه: جنگ شهرها در طول جنگ تحمیلی ایران و عراق به عنوان نمونه ای از بمباران ها و موشک‌ باران‌های هوایی، حملات پی در پی هوایی و موشکی به نقاط مسکونی شهرهای ایران طی نزدیک به 8 سال دفاع مقدس، به چهار دوره تقسیم شده است که آخرین دوره جنگ موسوم به (جنگ شهرها) از تاریخ 23/11/66 آغاز می‌شود و این در حالی است که از تاریخ 22/1/65 تا تاریخ مذکور طی حملات رژیم بعثی عراق 4900 تن از کودکان، زنان و مردان بی‌گناه در شهرهای ایران شهید و 23 هزار تن مجروح شده بودند.
برابر گزارش سازمان ملل در طی جنگ تحمیل در اثر بمباران کور دشمن بعثی 130 هزار خانه به کلی تخریب و به 190 هزار خانه خسارات عمده‌ای وارد شده است.
اولین حمله موشکی عراق علیه شهرهای ایران 16 مهر ماه سال 1359 با شلیک سه فروند موشک به شهر مقاوم دزفول آغاز شد که بر اثر اصابت این 3 موشک به نقاط مسکونی شهر 50 تن به شهادت رسیده و تعدادی نیز مجروح شدند.
رژیم عراق در نخستین دوره حملات خود به شهرها و روستاهای ایران که از تاریخ 13/11/62 آغاز شد، 39 شهر و روستا را مورد حمله هوائی خود قرار داد و 1227 نفر از مردم غیر نظامی و بی‌دفاع ساکن شهرها را به شهادت رساند و 4682 نفر را مجروح کرد.
در دومین مرحله جنگ شهرها که از تاریخ 5/3/63 آغاز شد رژیم بغداد 115 بار مردم ساکن 27 شهر جمهوری اسلامی ایران را مورد حمله موشکی، هوائی و توپخانه خود قرار داد که در نتیجه طی 20 روز 570 تن از مردم بی‌دفاع ساکن شهرهای ایران به شهادت رسیده و 1332 نفر مجروح شدند. در سومین مرحله جنگ شهرها علیه مردم مظلوم ایران در زمستان سال 65 که با بمباران و موشک‌ باران همراه بود 65 شهر مورد اصابت 27 موشک و 236 بار حمله هوائی و گلوله‌های توپ‌ قرار گرفتند و در نتیجه 3035 نفر شهید و 11150 نفر مجروح شدند. در دوره دوم از مرحله چهارم حمله به شهرهای ایران توسط عراق که از 23/11/66 تا پایان فروردین ماه 67 ادامه یافت 189 فروند موشک به ایران شلیک شد که 132 فروند آن به مناطق مسکونی بیمارستان‌ها، مدارس، فروشگاه‌ها و نقاط پر رفت و آمد تهران اصابت کرد. در این مدت 25 موشک به قم، 22 فروند موشک به اصفهان، 4 فروند موشک به تبریز، 3 فروند موشک به اصفهان، 4 فروند موشک به تبریز، 3 فروند موشک به شیراز ادامه یافت. 189 فروند موشک به ایران شلیک شد که 132 فروند آن به مناطق مسکونی، بیمارستان‌ها، مدارس، فروشگاه‌ها و نقاط پر رفت و آمد تهران اصابت کرد و در این مدت 25 موشک به تبریز، 3 فروند موشک به شیراز و 2 فروند موش از 60 هزار شهید و مجروح ثبت شده است که اکثر قریب به اتفاق شهدا و مجروحان را کودکان، زنان بیمارستان بستری شده در بیمارستان‌ها و دانش آموزان مدارس و سالخوردگان تشکیل می‌دهد که در صورت وجود پناهگاه‌های مطمئن گروهی، خانوادگی و انفرادی در شهرها باعث کاهش تاثیرات اصابت، موج، ترکش بر ابنیه شهری باعث کاهش تاثیرات اصابت، موج، ترکش بر ابنیه شهری می‌گردید. بررسی اثرات تخریبی حملات موشکی عراق به شهر تهران و اجرای تهدیدات لازم باعث کاهش شدید تلفات نیروی انسانی شده و یکی از عوامل بازدارنده بروز جنگ‌های شهری بود.
لازم به ذکر است تمامی گروه‌ها فوق و همچنین تمامی فعالیت‌‌های مربوط به پذیرش و شناخت بحران همچنین فعالیت‌های مربوط به آمادگی مواجهه با بحران زیر نظر یک مدیریت واحد صورت می‌گیرد. که در این مقاله به دلیل گستردگی موضوع طراحی مدیریت بحران از بسط دادن این موضوع صرف‌نظر می‌شود.

5-4- آمادگی برای پیشگیری از وقوع بحران.
مجموعه فعالیت‌هایی که می‌توان برای پیشگیری از هجوم نظامی نیروهای مهاجم در جنگ بر علیه مناطق غیر نظامی انجام داد را می‌توان به شکل زیر تقسیم بندی کرد:
الف- فعالیت‌های دیپلماتیک: این فعالیت‌ها شامل تمامی تلاش‌ها و رایزنی‌های سیاسی و بین‌المللی می‌شود که برای جلوگیری از وقوع چنین مواردی صورت می‌گیرد. دیپلمات‌ها و اعضای وزارت امور خارجه هر کشور نقش بسزایی در جلوگیری از انجام حملات هوایی به مناطق غیر نظامی از طریق برقراری ارتباط با سازمان‌های جهانی از جمله سازمان ملل متحد ایفا می‌کنند. داشتن یک رسانه جمعی قوی نیز در جهت روشن کردن اذهان مردم جهان در خصوص این‌گونه فعالیت‌های ضد بشری بسیار مثمر ثمر می‌باشد.
ب- پوشش‌های دفاعی: که شامل داشتن سیستم دفاع موشکی (دفاع عامل) و دفاع غیر عامل و آمایش سرزمینی قوی می‌باشد. بازتاب چنین سیستم‌هایی در نیروهای دشمن رعب ایجاد کرده و از تاخ و تاز بی‌محابای آنها در مناطق غیر نظامی تا حدود زیادی جلوگیری می‌کند. (در بخش های بعدی توضیحات مهمتری در این خصوص خواهیم داد.)

6- شناخت و دسته بندی وقایع و اقدامات متقابل
این فعالیت‌ها را می‌توان به دو قسمت اساسی تقسیم کرد:
الف: فعالیت‌هایی که قبل از بحران باید صورت گیرد (تدابیر دفاعی).
به مجموعه فعالیت‌هایی گفته می‌شود که قبل از وقوع بحران صورت می‌گیرد تا در صورت مواجهه با بحران میزان آسیب پذیری، به کمترین حد ممکن برسد. در این قسمت برای آشنایی بیشتر به بخشی از اقدامات صورت گرفته توسط چند کشور در این خصوص اشاره می‌کنیم:

1- سوئیس
کشور سوئیس دارای یکی از بهترین برنامه‌ریزی‌ها در زمینه (دفاع غیر عامل و دفاع غیر نظامی) می‌باشد.قدرت بازدارندگی این کشور ناشی از این فرض است که ارتش سوئیس باید به قدر کافی نیرومند باشد تا دشمن احتمالی درک نماید که عدم تناسب زیادی ما بین آنچه که امیدوار است که از تهاجم به سوئیس بدست آرود و بهائی که برای این کار می‌پردازد وجود دارد. برنامه ریزان دفاع غیرنظامی و دفاع غیرعامل سوئیس اعتقاد دارند که جنگ برای حیات یک ملت تنها محدود به جبهه نظامی نمی‌باشد.در سال 1943 تشکیلات دفاع هوایی غیر عامل PAD برای تامین حفاظت در برابر حملات هوایی ایجاد شد. در سال‌های 45-1935 با سیستم پناهنگاه‌های موقت زیر زمینی خانه‌های موجود شکل گرفت.
در سال 1950 دولت فدرال دستوری مبنی بر ایجاد پناهگاه‌های مقاوم در برابر حملات هوائی در کلیه ساختمان‌های جدید در اجتماعاتی با بیش از 1000 نفر سکنه صادر نمود، در سال 1959 مردم سوئیس به اضافه شدن بند دفاع غیر نظامی به قانون اساسی فدرال رای مثبت دادند نکات اساسی این بندها عبارتند از:
1- تصویب قوانین دفاع غیر نظامی در حوزه صلاحیت کنفدراسیون است.
2- کانتون‌ها، مسئولیت تقویت اقدامات دفاع غیر نظامی و دفاع غیر عامل هستند.
3- کنفدراسیون برای وضع قانون خدمات اجباری دفاع غیر نظامی برای مردان مجاز است، زنان فقط می‌توانند داوطلب شوند.
در سال 1962 اولین قانون فدرال راجع به دفاع غیر نظامی به تصویب رسید.
روش‌های متخذه در خصوص ایجاد پناهنگاه‌ها باید شامل موارد ذیل باشد.
1- هر یک از سکنه محلی پناهگاهی در جوار مسکن خود داشته باشد.
2- وقتی که تنش‌هایی سیاسی و یا نظامی به مرحله بحران رسید، پناهگاه‌ باید به عنوان یک اقدام احتیاطی توسط مردم به تدریج اشغال شوند.
3- خود کفائی پناهگاه‌ها برای مدت چند روز یا چند هفته می‌بایست تضمین شود.
4- پناهنگاه‌های زیر زمینی از بتن مسلح که قادر به تحمل فوق فشار Over Pressure معادل 1 تا 2 اتمسفر (1 تا 3 کیلوگرم بر سانتی متر مربع) باشند، ساخته شود.
5- استفاده چند منظوره از پناهگاه‌ها مد نظر قرار گیرد.
6- تمام اقدامات می‌بایست با توجه به ویژگی‌های رفتاری روانی، جسمانی افراد تحت فشارهای‌های غیر عادی اتخاذ شوند.
7- باید شانس مساوی برای زنده ماندن همه افراد وجود داشته باشد.

2- دانمارک
وجه مشخصه برنامه پناهگاه سازی دانمارک بر این پایه استوار است که هر نفر می‌باید یک جان پناه در خانه خود، در محل کارش، نقاط مختلف و به هنگام حرکت به سوی محل کار و بازگشت از آنجا داشته باشد. پناهگاه به منظور ایجاد حفاظت در برابر فشار زیاد، آوار، ترکش‌ها و گلوله‌‌های انفجاری ساخته می‌شود و باید در مقابل خطرات آتش سوزی و بارش مواد پرتوزا حفاظت مطلوبی را از خود نشان دهد.
برای تحقق این اهداف دولت بر این عقیده است که تعداد پناهگاه‌ها در شهرهای کپنهاگ و فردریکسبرگ باید حداقل 150 درصد و در سایر شهرهای کشور حداقل 125 درصد تعداد ساکنین آنها باشد.
تفاوت تعداد درصد مردمی که هنگام شب در منازل خود بر سر می‌برند و به هنگام روز در مناطق صنعتی و اداری مشغول کار هستند، استفاده از پناهگاه‌ها در روز و شب را محدود می‌سازد. این مسئله توجیهی است بر طرح 150 درصد پناهگاه در شهرهای فوق در مقایسه با 125 درصد جان پناه در سایر شهرهای که دارای جمعیت کمتری هستند و از فواصل نواحی مسکونی کاری نسبتا متفاوتی برخوردارند.

3- کره شمالی (استراتژی تمرکز زدائی)
کره شمالی جهت تقلیل آسیب پذیری تاسیسات و منابع اقتصادی خود در برابر حملات هوائی از سیاست و استراتژی (تمرکز زدائی) در بخش‌های اقتصادی استفاده نموده است.
اتخاذ این سیاست در بخش‌های اقتصادی کره شمالی باعث ایجاد ده هزار کارخانه کوچک در شهرها و روستاها و صدها بندر کوچک با ظرفیت پذیرش یک تا دو کشتی در سواحل این کشور که هر کدام نیز به سیستم‌های دفاعی معمولی ضد هوائی مجهز می‌باشند، شد و به دلیل (پراکندگی) اهداف اقتصادی در سطح کشور، هر دشمن فرضی جهت توفیق در بمباران کره شمالی، ناچار است از امکانات بسیار وسیع و در مدت طولانی برای حملات هوائی استفاده نماید.
سیاست یاد شده، دارای محاسن و نتایج مشروحه ذیل بوده که نهایتا می‌تواند منجر به پیروزی کره شمالی در مقابله با دشمنان فرضی‌اش گردد.
این کشور در راستای این سیاست دفاعی اقدامات قابل توجهی به شرح ذیل جهت آمادگی مقابل با تهاجمات احتمالی دشمن انجام داده است.
1- همه ماهه حداقل یک بار صدای آژیر حمله هوائی و خاموشی شبانه در پیونگ یانگ و سایر شهرهای بزرگ خود را اجرا می‌نماید.
2- قسمت اعظم تاسیسات حیاتی و نظامی و تولید نیرو را به اعماق زمین و دل صخره‌ها انتقال داده است.
یک شبکه تونل عمیق به عمق 90 الی 100 متر و به طول 40 کیلومتر را در پیونگ یانگ احداث نموده که در زمان صلح به عنوان مترو مورد استفاده قرار می‌گیرد و در مواقع بحران و تهدید نیز برای اسکان جمعیت یک میلیون نفری پایتخت در نظر گرفته شده است. این شبکه زیر زمینی ضمن حفاظت نیروهای خودی از خطر تهاجمات سنگین هوایی، نقل و انتقالات نظامی را نیز تسهیل می‌کند.

ب- فعالیت‌هایی که در حین وقوع بحران باید صورت گیرد: (تدابیر تدارکاتی):
– برقراری یک فرماندهی متمرکز (که زیر نظر مدیریت ارشد بحران کار می‌کند.)
– برقراری سیستم مخابراتی برای برقراری ارتباط با سایر قسمت‌هایی که در معرض بحران قرار دارند.
– عملیات مهندسی
– عملیات مهندسی شامل موارد زیر می‌باشد:
– آواربرداری (که بخصوص در ساعات اول بحران بسیار مهم است.)
– زنده یابی (که بخصوص در ساعات اول بحران بسیار مهم است.)
– جمع آوری و تدوین اجساد (که هم به لحاظ شرعی، بهداشتی و روانی مهم است.)
– احداث و مرمت‌ شریان‌های حیاتی.
– احداث باندهای تعجیلی.
– ایجاد اردوگاه‌های موقت.
– ایجاد تاسیسات آب‌رسانی و برق رسانی.
– برقراری امنیت: (در سه سطح بین المللی، ملی و منطقه‌ای)
– فعالیت‌های امدادی (نجات و مداوای مصدومین، عملیات انتقال مصدومین و…)
– عملیات حمل و نقل و ترابری هوایی: (حمل و نقل ماشین آلات مورد نیاز، تخلیه و بارگیری امکانات مورد نیاز مناطق بحران زده، انتقال نیروهای امدادی به منطقه، تخلیه آوارگان از منطقه بحران زده، ایجاد آمبولانس‌های هوایی)
– عملیات پشتیبانی: (آبرسانی، توزیع هدایای مردمی، پشتیبانی پزشکی، سوخت رسانی، تامین ماشین آلات و اقلام مورد نیاز مناطق بحران زده)

– ج- واکنش برای تقلیل اثرات بحران.
اگر فعالیت‌هایی که بعد از فروش نشاندن بحران به موقع و درست صورت پذیرد بسیاری از اثرات بحران از جمله اثرات روانی کاهش می‌یابد. این فعالیت‌ها شامل موارد زیر می‌شوند:
– درمان کامل آسیب دیدگان.
– تهیه مسکن موقت.
– برآورده کردن نیازها اولیه.
– روان درمانی و مددکاری اجتماعی (پر اهمیت)

7- آموزش و بازآموزی
مقوله آموزش و باز آموزی مقوله‌ای بسیار گسترده‌ است، تنها در اینجا به صورت تیتروار به موارد پر اهمیت در این زمینه اشاره می‌کنیم. این آموزش‌ها دقیقا به دو بخش عمومی که مربوط به مردم عادی است و آموزش‌های مربوط به نیروها و مقامات مسئول تقسیم می‌شود.
– آموزش کمک‌های اولیه.
– مانورهای آموزشی در مورد لحظات مواجهه با بمباران و موشک باران.
– آموزش موارد مربوط به بهداشت روانی.
– آموزش‌های مربوط به زندگی در پناهگاه‌ها.
– آموزش‌های مربوط به نیروها و مقامات مسئول.
– آواربرداری و عملیات نجات.
– عملیات امداد.

8- مدیریت اطلاعات
این کار نیاز به سازماندهی‌ها و آموزش‌های خاصی دارد. در این زمینه ما تجربه ارزشمند 8 سال دفاع مقدس را در اختیار داریم که می‌توان با استفاده از آن و مستند سازی اطلاعات آن در مدیریت بحران بهره جست.

9- نتیجه گیری و پیشنهادها
1- جنگ میان اسلام با جبهه کفر، شرک و نفاق تا شکست کامل دشمنان در شکل‌های مختلف وجود دارد. امکان مواجهه با کفار و زیاده طلبان هر لحظه وجود دارد. دشمنان اسلام چنان که تاکنون نشان داده‌اند از هیچ روش غیر انسانی برای خاموش کردن چراغ دین و انسانیت فروگذار نمی‌کنند. بنابراین ما باید خود را برای هر نوع رویارویی آماده کنیم.
2- آنچه در این مقاله ارائه شد تنها خلاصه‌ای از رئوس مطالب در خصوص بحران مربوط حملات موشکی و هوایی به مناطق غیر نظامی بود، بدون تردید هر کدام از مطالب مطرح شده خود سرفصلی است برای انجام مطالعاتی دقیق‌تر و مبسوط تر، بنابراین پیشنهاد می‌شود در این خصوص با تعریف پروسه‌های دقیق تحقیقاتی و با ایجاد ضمانت اجرایی برای موارد فوق آمادگی کامل برای مواجهه احتمالی با چنین بحران‌هایی کسب شود. سرفصل‌های اصلی مطالعاتی در این خصوص می‌تواند به قرار زیر باشد.
الف- بررسی دقیق احتمال وقوع چنین حوادثی در سال‌های آتی (مثلا بازه‌های مختلف زمانی 5، 10 و 20 ساله)
ب- شناخت توانایی دشمن در ایجاد آسیب و تخمین آسیب‌های احتمالی وارده با توجه به شناخت دشمن.
ج- طراحی تیم‌ها و گروه‌های دخیل در مهار بحران و تعیین نقش اجرایی هر یک از نهادها در هنگام مواجهه با بحران‌ و تنظیم و تصویب یک مدل دقیق برای مدیریت بحران یاد شده.
د- طراحی سیستم‌های پناهگاهی، برنامه‌های روان‌درمانی، فعالیت‌های امدادی و… با توجه به شناخت دشمن و میزان آمادگی داخلی با استفاده از تجارب کشورهای دیگر.
ه- مستند سازی حوادث مربوط به بمباران‌های 8 سال دفاع مقدس.

پی‌نوشت‌ها:
1- دانشگاه امام حسین (ع) مجموعه مقالات جنگ روانی 1377، تاثیرات روانی بمباران‌های هوایی، محمد حسین الیاسی.
2- دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، امکان استفاده از امکانات شهری تهران به عنوان پناهگاه در مقابله با سلاحهای متعارف پایان نامه کارشناسی ارشد، جعفر حصاری نژاد.

منابع:
1) نشریه سنگر شماره 14، مدیریت بحران، محسن نمکیان.
2) دانشگاه عالی دفاع ملی، دانشکده دفاع ملی، رساله دکتری، استراتژی دفاع غیر نظامی، مهدی انصاری امین.
3) نشریه سنگر شماره 14، مدیریت بحران و نقش نیروهای مسلح در شرایط بروز بلایا و حوادث طبیعی، علی اکبر پوری رحیم.
4) دانشگاه امام حسین (ع) مجموعه مقالات جنگ روانی 1377، تاثیر روانی بمباران های هوایی، محمد حسین الیاسی.
5) دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، امکان استفاده از امکانات شهری تهران به عنوان پناهگاه در مقابله با سلاح‌های متعارف پایان نامه کارشناسی ارشد، جعفر حصاری نژاد.

6) Disaster management – ahandbook for disaster man – agers – carter. w. nick
7) Logical Management Systems, Cyetems, Corp – (ALL Hazares) Crisis Management Planning – Geary w. Sikich.

منبع: خبرگزاری فارس
به نقل از: ویژه‌نامه پدافند غیرعامل
نویسنده : علی اکبر پوری رحیم