نویسنده: رابعه باغشنی
مقدمه: زمان شروع پرداخت الکترونیکی را می توان سال ۱۹۱۸ دانست، یعنی هنگامی که بانک‌های فدرال رزرو آمریکا به انتقال وجوه از طریق تلگراف می‌پرداختند. پرداخت الکترونیکی اشکال گوناگونی دارد. امروزه این مسئله پذیرفته شده‌است که بانکداری الکترونیکی می تواند به دو جریان مجزا تقسیم شود : یکی عبارت است از محصولات پول الکترونیکی، به ویژه در شکل محصولاتی که ارزش را ذخیره می کنند و دیگری عبارت است از تحویل یا دسترسی الکترونیکی به محصولات.(1) سابقه فعاليت‌هاي بانكداري الكترونيك در ايران به 37 سال پيش بر می گردد. در آن موقع بانكي به نام بانك تهران با در اختيار گرفتن بين 7 تا 10 دستگاه خودپرداز در شعبه‌هاي خود نخستين تجربه پرداخت اتوماتيك پول را تنها در همان شعبه نصب شده برعهده داشتند.(2)
در حال حاضر چهار شبکه عمده Visa, Mastercard , AmericanExpress , Dinnersclub اکثرا گردش مالی پول الکترونیکی را در جهان به عهده دارند .
این شبکه ها به صورت اعتباری در حال سرویس دهی به کاربران خود هستند و در‌مبادلات بین المللی خدمات صرافی را به صورت اتوماتیک و بر اساس نرخ مشخصی که در رسانه های رسمی هر روزه اعلام می شود عمل می کنند و همچنین موانع تبدیل پول را در هنگام خرید کالا یا خدمات بر روی اینترنت به سادگی مرتفع کرده اند . ً چنان‌چه موسسه ای در نظر داشته باشد کالا یا خدماتی را در سطح بین المللی عرضه و در آمدی را کسب کند موسسات اعتباری اشاره شده با دریافت کارمزد تقریبی ۳ الی ۴ درصد نسبت به گردآوری مبالغ واریزی مشتریان اقدام و در زمان‌های مشخص به حساب فروشنده واریزخواهد کرد.
موضوعي که توجه آحاد اقتصادي يک جامعه را به استفاده از پول الکترونيک جلب مي نمايد، پايين بودن زمان و هزينه ارائه خدمات پولي از طريق اين فن آوري است. سرعت انجام مبادلات ،عدم نياز به مراجعه مستقيم افراد به بانک ها براي انجام امور بانکي، کاهش هزينه هاي نيروي انساني در بانک هاي تجاري و… از عواملي هستند که بخش خصوصي را به بهره گيري از پول الکترونيک وا مي دارد. کاهش هزينه هاي چاپ، نگهداري و نشر اسکناس، هزينه هاي امنيتي و… نيز محرک دولت ها و بانک هاي مرکزي براي سياستگذاري در جهت استفاده عمومي از پول الکترونيک هستند.(3)
پول
پول در زندگي اقتصادي بشر از چنان اهميتي برخوردار است كه برخي از آن به عنوان يكي از مهم‌ترين اختراعات بشر ياد كرده و تاريخ اقتصادي را با توجه به اهميت نقش پول به سه دوره تقسيم مي‌كنند:
1 – اقتصاد پاياپاي
2 -دوره اقتصادی پولی
3- اقتصاد اعتباري
با توجه به پيشرفت روزافزون فناوري اطلاعات و ارتباطات و گسترش استفاده از پول الكترونيكي از اواسط دهه 1990، شايد بتوان دوره كنوني را نيز دوره اقتصاد اينترنتي ناميد.گسترش فزاينده استفاده از پول الكترونيكي، پيامدهاي تجاري، اقتصادي، سياسي و اجتماعي قابل ملاحظه‌اي به همراه دارد.از نظر اقتصادي مهم‌ترين آثار گسترش استفاده از پول الكترونيكي بر روي عرضه پول، سياست‌هاي پولي و بانك مركزي ايجاد مي‌شود. آثار گسترش كاربرد پول الكترونيكي بر سياست‌هاي پولي از آن جهت كه مي‌تواند كارآيي يكي از ابزارهاي سياستگذاري كلان اقتصادي دولت براي دستيابي به اهداف اقتصادي خود، به خصوص تثبيت سطح عمومي قيمت‌ها را كاهش دهد، بسيار حائز اهميت است.(4)
پول الكترونيكی
امروزه این مسئله پذیرفته شده‌است که بانکداری الکترونیکی می تواند به دو جریان مجزا تقسیم شود : یکی عبارت است از محصولات پول الکترونیکی، به ویژه در شکل محصولاتی که ارزش را ذخیره می کنند و دیگری عبارت است از تحویل یا دسترسی الکترونیکی به محصولات.این‌ها محصولاتی هستند که به مصرف کننده این امکان را می دهند تا از وسایل ارتباطی الکترونیکی استفاده کرده و به این ترتیب به خدمات پرداخت قراردادی دسترسی داشته باشند. به عنوان مثال: استفاده از یک کامپیوتر شخصی و یا شبکه‌ی کامپیوتری (نظیر اینترنت) برای پرداخت کارت الکترونیکی یا ارسال دستوری برای انتقال وجوه بین حساب‌های بانکی.
از آنجایی‌که پول الکترونیکی همچنان در مراحل اولیه‌ی پیشرفت است، هنوز تعریف واحدی از پول الکترونیکی وجود ندارد و اشخاص مختلفی پول الکترونیکی را به روش‌های متفاوتی تعریف کرده و توضیح داده‌اند.جامعه‌ی اروپا در پیش نویس دستورالعمل خود، پول الکترونیکی را بدین‌گونه توصیف نموده است:
1. بر روی قطعه‌ای الکترونیکی همانند تراشه‌ی کارت و یا حافظه‌کامپیوتر به صورت الکترونیکی ذخیره شده .
2. به عنوان یک وسیله‌ی پرداخت برای تعهدات اشخاصی غیر از مؤسسه‌ی صادر کننده، پذیرفته شده‌است.
3. بدین منظور ایجاد شده‌است که به عنوان جانشین الکترونیکی برای سکه و اسکناس در دسترس و اختیار استفاده کنندگان قرار گیرد.
4. به منظور انتقال الکترونیکی وجوه و پرداخت‌های با مقدار محدود ایجاد شده‌است.
مشاور امور مصرف کنندگان آمریکا، پول الکترونیکی را به این عنوان توصیف نموده‌است : پولی است که به صورت الکترونیکی حرکت کرده و به گردش درمی آید و می تواند به صورت کارت هوشمند و یا کارت‌هایی که در آنها ارزش ذخیره شده، یا کیف پول الکترونیکی ارایه شود. همچنین می تواند در پایانه‌ی فروش استفاده شده و یا بدون دخالت هیچ شخص دیگری و مستقیماً به صورت شخص به شخص مورد استفاده قرار گیرد و نیز می تواند از طریق خطوط تلفن به سوی بانک‌ها و یا دیگر ارائه دهندگان خدمات یا صادرکنندگان (پول الکترونیکی) به حرکت درآمده و یا خرج شود.(5)
ويژگي های پول الکترونیکی
پول الکترونیکی دارای ویژگی‌های اساسی است؛ که برخی از آنها عبارتند از:
1. ذخیره ارزش پولی (ریالی): که بر روی قطعه و یا وسیله الکترونیکی و به‌صورت الکترونیکی ذخیره میشود. محصولات گوناگون نیز از لحاظ اجرای تکنیکی متفاوتند. در پول الکترونیکی مبتنی بر کارت، یک قطعه سخت¬افزاری کامپیوتری مخصوص، قابل حمل بوده و نوعا یک ریزپردازنده، در یک کارت پلاستیکی جای داده شده است،در حالی که در پول الکترونیکی مبتنی بر نرم افزار،از یک نرم افزار تخصصی و مخصوص که بر روی کامپیوتر شخصی نصب شده،استفاده میشود.
2. انتقال ارزش پولی: ارزش موجود در پول الکترونیکی به چند طریق و به‌صورت الکترونیکی منتقل می¬شود. برخی از انواع پول الکترونیکی، امکان انتقال موازی الکترونیکی را مستقیما از یک مصرف‌کننده به دیگری و بدون دخالت شخص ثالث (همانند صادرکننده پول الکترونیکی) فراهم می¬آورند. تنها پرداخت¬های مجاز و ممکن که بیشتر متداول و مرسوم است عبارتند از: پرداخت از مصرف‌کننده به تاجر و همچنین امکان بازخرید ارزش پول الکترونیکی برای تجار
3. ثبت انتقال: قابلیت انتقال، محدود به معاملاتی است که سابقه آنها ثبت و ضبط شده باشد. در اکثر روش¬ها و رویه¬های موجود، برخی از جزئیات معاملات بین تاجر و مصرف‌کننده در یک پایگاه داده مرکزی ثبت و ضبط می¬شود؛ که قابل نمایش و ارائه هستند. در مواردی که معاملات به‌طور مستقیم بین مصرف‌کنندگان امکان¬پذیر باشد، این اطلاعات بر روی دستگاه شخصی مصرف‌کننده ضبط می¬شود و تنها هنگامی می‌تواند از طریق دستگاه مرکزی نمایش داده شده و ارائه شود که مصرف‌کننده از طریق اپراتور (عامل طرح) پول الکترونیکی، قرارداد بسته باشد.
4. تعداد شرکا: تعداد شرکا و طرفینی که به نحو کارکردی و مؤثر در معاملات پول الکترونیکی دخیل و درگیر هستند، بسیار بیشتر از معاملات قراردادی است. عموما در معامله پول الکترونیکی، چهار دسته از افراد دخیل هستند: صادرکننده ارزش پول الکترونیکی، اپراتور شبکه، فروشنده سخت¬افزارها و نرم‌افزارهای خاص و ویژه، نقل و انتقال‌دهنده و تسویه‌کننده معاملات پول الکترونیکی.
صادرکننده پول الکترونیکی مهم‌ترین شخص در این میان است. در حالی‌که اپراتور شبکه و فروشنده، ارائه‌کنندگان خدمات فنی هستند و نهادهای انتقال‌دهنده و تسویه‌کننده پول الکترونیکی، بانک¬ها و یا شرکت¬هایی با ماهیت بانک هستند که خدماتی مشابه با خدمات دیگر ابزارهای پرداخت بدون پول نقد ارائه می¬دهند.
5. وجود موانع فنی و اشتباهات انسانی: موانع فنّی و اشتباهات انسانی می¬تواند اجرای معاملات را مشکل و یا غیرممکن سازد؛ در حالی‌که در معاملات مبتنی بر کاغذ چنین مشکلی با این حجم وجود ندارد. مهم‌ترین ویژگی پول الکترونیکی امروز، فراملیتی یا بی‌مرز بودن آن است که نقش مهمی در اثرگذاری بر سایر متغیّرهای اقتصادی ایفا می¬کند.(6)
انواع پول الکترونیکی
پول الکترونیکی را به شیوه‌های مختلف تقسیم‌بندی می‌نمایند, در یکی از تقسیم‌بندی‌ها پول الکترونیکی را به دو دسته تقسیم می‌نمایند:
پول الکترونیکی شناسایی شده
این نوع پول الکترونیکی حاوی اطلاعاتی دربارة هویت مالک آن می‌باشد که تا حدودی مانند کارتهای اعتباری است. این پولها دارای قابلیت ردگیری می‌باشند و هویت دارنده آن قابل شناسایی است. قابلیت استفاده این پول در دو روش پیوسته و ناپیوسته امکان‌پذیر است.
پول الکترونیکی غیرقابل شناسایی (بی‌نام و نشان)
این نوع پول دیجیتالی خصوصیت مخفی بودن هویت فرد دارنده‌اش, را در بردارد, و از این لحاظ درست مانند پول کاغذی سنتی عمل می‌کند. هنگامی که پول دیجیتالی از حسابی برداشت شد بدون باقی گذاشتن هیچ اثری می‌توان آن را خرج نمود و با توجه به این نکته که هنگام ایجاد کردن پول دیجیتالی از امضاهای نامشخص استفاده میشود امکان پی‌گیری آن برای هیچ بانکی وجود ندارد. هر کدام از پولهای الکترونیکی فوق‌الذکر به دو دسته پول الکترونیکی پیوسته و پول الکترونیکی ناپیوسته تقسیم میشود.(7)
اداره نشر اسكناس
طبق قانون پولي و بانكي كشور اولين هدف تشكيل بانك مركزي، تأمين و انتشار اسكناس و مسكوك مورد نياز جامعه است. لذا وظيفه اصلي اداره نشر اسكناس، مديريت و انتشار اسكناس و مسكوك مورد نياز شبكه بانكي و جامعه مي باشد. در كنار آن، به دليل وجود انحصار ضرب و توزيع سكه بهار آزادي كه در دست بانك مركزي است، وظيفه تهيه، پيش بيني ميزان نياز جامعه، توزيع و در نهايت، مديريت و كنترل قيمت سكه در بازار بر عهده اداره نشر اسكناس است.(8)
اداره نشر اسكناس در سال 1390 با بيان اينكه هزينه چاپ هر اسكناس به طور متوسط از ارزش ریالی خود اسکناس بیشتر است، تعداد اسكناس امحا شده در هر سال را متوسط 700ميليون برگ ذكر كرد كه هزينه چاپ اين تعداد اسكناس به علاوه 20درصد هزينه هاي جانبي براي امحا و جايگزيني اسكناس در هر سال معادل 100ميليارد تومان است كه اين هزينه از محل ماليات پرداختي مردم تامين مي شود. افزون بر اينكه گراني كاغذ اسكناس در اثر تحريم ها هزينه توليد و چاپ هر اسكناس را به طرز فزاينده اي افزايش داده است.
عمر اسكناس در ايران با وجود رعايت همه استانداردهاي كيفيتي در تهيه آن حدود نصف عمر اسكناس در كشورهاي صنعتي است و به دليل پايين بودن فرهنگ استفاده از اسكناس در كشور و فرسوده شدن اسكناس ها زودتر از عمر مفيدشان، روزانه بر تعداد اسكناس هاي فرسوده افزوده مي شود. متوسط عمر اسكناس در ايران، پنج سال است كه با توجه به كيفيت اسكناس حداقل بايد دو برابر مقدار فعلي يعني 10 سال باشد. در حال حاضر سالانه 700ميليون قطعه اسكناس فرسوده از رده خارج مي شود؛ اما نيمي از اسكناس هاي فرسوده در اختيار مردم قرار دارد.
استفاده از كارت هاي اعتباري در داد و ستدهاي مالي و دقت بيشتر در حفظ و نگهداري اسكناس ها مي تواندعمر اسكناس هاي در گردش كشور را افزايش دهد. استفاده از ابزارهاي پولي (كارت بانك) و پول الكترونيكي همچنين موجب تسريع مبادلات اقتصادي شده و بر خلاف بانكداري سنتي كه كل اسكناس ها به صورت حقوق ماهانه در ابتداي هر ماه كاري در اختيار حقوق بگيران قرار گرفته و مجبور بودند كل اسكناس ها را تا پايان ماه در جيب هاي خود حمل كنند، باعث جلوگيري از فرسايش بي مورد اسكناس و افزايش رسوب پول در بانك ها مي شود. با استفاده و خريد از طريق كارت، ضرورتي به وجه نقد و حمل مقادير زياد اسكناس يا همراه داشتن چك مسافرتي نمي باشد كه تمامي اين اقدامات باعث حفظ اين ثروت ملي مي شود.(9)
نتیجه گیری
ابزار پرداخت الکترونیکی نقش مهمی در توسعه تجارت الکترونیکی دارد و خدمات و محصولات بانکداری الکترونیک، از جمله پول الکترونیکی، می تواند فرصت های مهم و جدیدی را برای بانک ها فراهم کند. بانکداری الکترونیکی و پول الکترونیکی، به بانک ها این امکان را می دهد که بازار خود را از نقش های سنتی سپرده گذاری و اعطای اعتبار فراتر برده و توسعه بخشند؛ مضاف بر این، بانکداری الکترونیکی و پول الکترونیکی می توانند هزینه های (عملیاتی) بانک ها را کاهش دهند. در مقیاسی وسیع‌تر، توسعه و پیشرفت مداوم بانکداری الکترونیک و پول الکترونیکی می تواند در کاهش هزینه های معاملات خرده فروشی هم در سطح ملی و هم در سطح بین المللی مشارکت و همکاری داشته باشد و این امر به‌نوبه خود و بالقوه می تواند به تولیدات بیشتر و رفاه اقتصادی منجر شود. بانکداری الکترونیک و پول الکترونیکی به مصرف‌کنندگان، قدرت انتخاب های بیشتری می دهد. مصرف‌کنندگان و تجار قادر هستند تا مؤثر بودن و تأثیرگذاری و بهره بردن از راحتی و آسایش بیشتر را افزایش دهند. البته توسعه بانکداری الکترونیک و پول الکترونیکی چالش های جدیدی را هم برای بانک های سنتی به‌وجود آورده است؛ چراکه معاملات پول الکترونیکی بسیار ارزان تر از سایر معاملات است و امروزه این مسئله می تواند به‌عنوان مزیتی رقابتی مطرح شود.
منابع و ماخذ
1.Crige D Manson Electronic Money its legal availble at
www.Electronic_money.co.uk/diss2
2.”پيشينه بانكداري الكترونيكي ايران”نويسنده :كنگرلو .عليرضا. روزنامه دنياي اقتصاد 1387
3.تجارت الكترونيك “پول الكترونيكي و تاثير آن بر بانكها” ماهنامه تخصصي عصر فناوري اطلاعات اسفند 87
4.”پول الكترونيكي چيست”نويسنده: قاسمي زاده.حجت .روزنامه دنياي اقتصاد ارديبشت 87
5. www.wikipedia .com
6.” پول و بانکداری نهادهای مای،پژوهشکده پولی و بانکی”. نویسنده:علی حسن زاده و احمد مجتهد
13847.” معاونت برنامه ریزی و امور اقتصادی،انتقال الکترونیکی وجوه و بانکداری الکترونیکی”،چاپ اول،تهران 1384
8. “جاي پول الكترونيكي رايج در ايران خالي است” نويسنده :بهشتي .سيد جمالدين . وبلاگ كتاب اول .ديماه 84
9.”دادو ستد الكترونيكي و كاهش هزينه هاي چاپ “نويسنده : عواطفي نژاد .عاطفه.روزنامه دنياي اقتصاد شماره 1576 مرداد 87
10.”تاثير نظام بانكداري بر نظام بانكي ايران “نويسنده :پورميرو.عباس. خرداد87
