انسان، حال، آينده و تلاش و سرنوشت

نگاهي به درونمايه و محورهاي سوره ي مدثر

درونمايه ي اصلي سوره، ايستادگي پيامبر(ص) در برابر کانونهاي قدرت جاهلي است، ليک اين سوره درونمايه هاي مهم ديگري را نيز بررسي مي کند و آن اين که: ثروت، قدرت و ديگر نعمتهاي الهي، تنها آزموني هستند و گواهي بر خشنودي پروردگار از دارندگان آنها نمي باشند و آدمي در گرو تلاش خويش است و او بايد براي هدايت خود، کوشش کند و او بدين هدايت، مجبور و ناگزير نيست.

نگاهي به درونمايه و محورهاي سوره ي مدثر
پس از آن که وحي، پيامبر جامه به سر کشيده را وامي دارد تا با بيم دادن، رنجهاي رسالت را بر دوش کشد و خداي را تکبير گويد و جامه ي خود را از هرگونه پليدي مادّي و معنوي پاکيزه کند و از پليدي دور شود، او را از منّت نهادن بر خداي باز مي دارد، زيرا اين کار، خير را جلو مي گيرد. سپس پروردگار، پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) را فرمان مي دهد تا براي او شکيبايي ورزد و اين شکيبايي براي هر داعي حق و رسالت بر دوش گيرنده اي بايسته است. آيا پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) نمي خواهد بر واقعيت منحرف و بازمانده بشورد؟ پس بايد بداند در اين راه با بسياري از دشواريها و فشارهاي مخالف، روبه رو مي گردد و او بايد همچون شرطي براي پايداري و رسيدن به هدف، شکيب ورزد و تحمل کند. (آيات 1-7)
از آن رو که چيرگي نيروهاي سياسي، اقتصادي، اجتماعي و نظاميِ سرکش و کجرو براي مؤمن دردآور است و او در کيفر ديدن و نابودي آنها شتاب مي ورزد، قرآن با توجه دادن مؤمن به روز رستاخيز، دردش را آرامش مي بخشد، زيرا در آن روز از دشمنان رسالت و مؤمنان، انتقام گرفته خواهد شد و بدان روز در صور دميده خواهد شد، تا اعلان گردد روز ناگواري که بر کافران و همانندان آنان، آسان نيست، آغاز گشته و آنان بدان روز با کيفرهاي رنگ رنگِ جاوداني که تاب برده نمي شود، روبه رو مي گردند… و چگونه آفريده ي ناتوان، انتقام پروردگار بزرگ را تاب آورد؟ (آيات 8-10)
بدين سان رهنمون مي شويم که گويا محور سوره اين است: جدال پيامبر با کانونهاي قدرت که ناگزير بايد با اقتدار، آنها را به چالش کشاند.
سياق، انديشه هاي باطلي را بر مي رسد که سلطه گران و خوشگذرانان براي حمايت از موقعيت رهبري خويش، به آنها چنگ در مي زنند، از جمله ي اين انديشه ها آن است که مي پندارند اگر خدا از آنان خشنود نبود، نعمتهاي خود را بر آنان گسترده نمي ساخت.
بنابراين نعمتهايي که در دست کافران و سرکشان است، گواه آن نيست که خداوند آنان را دوست مي دارد و يا اينکه روش آنان در زندگاني درست است، آري آنان دارايي بسيار دارند و پيروان و فرزنداني فراوان و وسايل عيش زيادي براي آنان آماده است که از آن سير نمي شوند، بلکه بر افزايش آن طمع دارند… ليک آنان از راه راست منحرفند و با آيات پروردگار دشمني مي کنند و سپس درخور عذاب و انتقام خدا مي شوند.
معيار درست سنجش، مادّه نيست بلکه ارزشها هستند و دنيا نيست بلکه آخرت است و خوشگذرانان با ارزشهاي حق سرستيز دارند و در آخرت در شمار زيانباران هستند و در آنجاست که براي آنها نعمت و ياراني باقي نمي ماند و به سان دنيا گرامي داشته نمي شوند، بلکه واقعيت آنها به عذابي پردرد و خوارکننده بدل مي شود و هر نعمتي که به آنها ارزاني داشته شده، براي آنان ناخوشي مي شود، چه، آن را سپاسي نمي گفتند… آنان از همه ي مردمان عذابي سخت تر دارند، چرا که از بخشش پروردگار به آنان بسيار داده شده بود و بالارفتن از گردنه ي عذاب، سخت ترين کيفري است که مي بينند. (آيات 11-17)
کيفر دادن کافران، تنها انتقامي بيهوده نيست، بلکه اين انتقام بر پايه ي حسابي دقيق و از سرِ دانايي و دادگري است. اگر به دنبال سبب عذاب دادن کافران باشيم آن را در روش اشتباه و گمراهي مي يابيم که آنان در زندگاني داشتند، همان روشي که بر انديشه هاي کجرو و ارزيابي هاي اشتباه تمرکز داشت… و اين به راستي همان مسؤوليتي است که نفرين، کشتار و عذاب را بر آنان فرود آورد. کافران همان کساني بودند که رو ترش مي نمودند و چهره در هم مي کشيدند و آنگاه پشت مي کردند و تکبّر مي ورزيدند و اين موضعِ ارزشي، رهبرانه و حزبي آنان در برابر حق بود، بلکه آنان پا را فراتر نهادند و به حق، تهمتهاي کم بهاي باطلي زدند، آنگاه که گفتند: اين [قرآن] جز سحري که به برخي آموخته اند، نيست و گفتند: بلکه از بربافته هاي بشر است نه پيامي از سوي خدا. کافران اين تهتمها را بدون گواه به قرآن بستند، تنها براي آنکه از ارزش بکاهند و از زير بار مسؤوليت شانه خالي کنند و مردمان را از راه هدايت و آگاهي گمراه سازند. (آيات 18-25)
از اين رو اگر پروردگار ستيزه گران را عذاب کند، حق خواهد بود، زيرا آنان با او مبارزه مي کردند و با حق دشمني مي ورزيدند، به ويژه بزرگان و سران خوشگذران آنها، مانند حاکمان سرکش و ثروتمندان و مدعيان دانش، بدين سبب پروردگار جبار يکايک آنها را به سخت ترين عذابها وعده مي دهد. پروردگار براي پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) و مؤمنان مکتبي که در خط رويارويي و در جبهه ي چالش و جدال باطل قرار دارند، تأکيد مي ورزد که کافران ستيزه گر و بزرگان و سران آنها در سَقَر وارد خواهد کرد، که از نظر زبانه هاي آتشين، گرما و هراس از سخت ترين گونه هاي عذاب به شمار مي آيد، چندان که بشر را ياراي تصور آن نيست و نمي داند که سقر چگونه است. ليک قرآن به برخي از ويژگيهاي دهشتناک سقر اشاره مي کند و درباره ي آن مي گويد: نه باقي مي گذارد و نه رها مي کند و پوستها را سياه مي گرداند… منظره ي ترسناک ديگري وجود دارد که فرشتگاني خشن و سختگير آن را پديد مي آورند، آنان نوزده فرشته هستند… پروردگار اينگونه مي گويد. امّا مؤمنان؛ پوست بدنشان به لرزه مي افتد سپس به ياد خدا نرم مي گردد و اينگونه تنها با شنيدن سخن پروردگار، بيم و تقواي آنان افزايش مي يابد، زيرا حقيقتِ امر، براي آنان مهم است نه جزئيات آن و به همين سبب در چگونه بودن فرشتگاني که بر سقر نگهبانند و در اندازه، وزن و شمار آنان و … اختلاف نمي ورزند، همانگونه که کافران و کساني که در دلهايشان بيماري بود، در آن اختلاف ورزيدند و خويش را فريب داده، گفتند: خداوند از اين وصف کردن، چه چيزي را اراده کرده است؟ آنان از هدف و حکمت اين وصف گمراه شدند و ندانستند که جز تذکري براي بشر نيست. (آيات 26-31)
نه چنين است [که مي پندارند]، سوگند به ماه و به شامگاه چون پشت کند و به بامداد چون آشکار شود… پروردگار اين گونه سوگندهايي سخت، سترگ و پياپي ياد و تأکيد مي کند اگر آدميان خرد ورزند، قرآن کتابي بزرگي است که اندرز و هشدارهاي سترگي دربردارد، بلکه اين کتاب در راه و سرنوشت آدمي نقطه اي بنيادين و بايسته به شمار مي آيد، چه، پيشرفت و پس ماندگي فرد يا امّت در گرو موضعي است که آنها در برابر حقايق اين تذکر الهي براي بشر، مي گيرند. (آيات 32-37)
در سياق سخن از آخرت و عذاب سقر، قرآن ما را به سوي آيه ي مهمي از اين سوره، بلکه به سوي روش عمومي اسلام، سوق مي دهد و اين بدان هنگام است که ميان آينده و اکنون آدمي و تلاش و سرنوشت او، پيوندي برقرار ساخته، تأکيد مي ورزد که آدمي خود مسؤول کردار خويش است و زنداني شدن در آتش در دستان اوست، همانگونه که رهايي از آن و درآمدن به بهشت جاويدان نيز… پروردگار، مردمان را يکايک در برابر حقيقتي سترگ و مهم قرار مي دهد که بايسته است آن را فراچشم خويش نگاه دارند و در زندگاني بر اساس الهامات و ضروريات آن حرکت کنند، چه، آدميان، همگي در گرو شهوتها، گمراهيها و فرمانهاي منحرف و اشتباه نفس خويش هستند، مگر آنکه به ريسمان ايمان چنگ در زنند و از روش آن پيروي کنند و نفس خويش را از زندان خطرناک آن بيرون آورند، همانگونه که بهشتيان چنين کردند و در حق آنان چنين مي کنند. (آيات 38-39)
از رهگذر گفتگويي روايي که ميان بهشتيان و گنهکاران صورت مي گيرد و قرآن را بازگو مي کند، آيات الهي ما از مهمترين پايه هاي گناه، آگاه مي گرداند. پايه هايي که آدمي را به سقر مي برد و پروردگار ما را از آن پروا داده است. بدين سان، قرآن پرسشي را پاسخ مي دهد، که خود را بر انساني که حقيقت سقر را مي داند و در پي رهايي از گزند و دوري از اسباب آن است، تحميل مي کند. اين چهار اسباب اساسي بر پايه ي سخن خود گنهکاران از اين قرارند:
1- نماز نگزاردن.
2- اطعام نکردن بينوايان.
3- هم آواز شدن با آنان که سخن باطل مي گفتند.
4- دروغ انگاشتن آخرت.