بررسی شخصيت كارشناسان كاوش اطلاعات

نوشته: مريم خسروی

چكيده : اين پژوهش با هدف بررسي شخصيت لازم در موفقيت شغلي كارشناسان كاوش اطلاعات انجام شده است. بدين منظور با استفاده از نظريه صفات و بهره‌گيري از روش علمي تحليل عوامل به انتخاب و اندازه‌گيري تعداد محدودي از صفات پرداختيم. نظريه پنج عاملي بزرگ نورمن مبناي اين پژوهش قرار گرفت. طبق اين مدل، صفات به پنج عامل بزرگ برونگرايي، سازگاري، وظيفه‌شناسي، ثبات عاطفي و فرهنگ و تربيت و حدوداً در بيست مقياس توضيح دهنده تقسيم گرديد. بر اين اساس، پرسشنامه شخصيتي با سي و هفت ويژگي در پانزده مركز تحقيقاتي و اطلاعاتي بين سي و دو كارشناس كاوش اطلاعات و سي و دو كتابدار توزيع گرديد. پس از جمع‌آوري اطلاعات و تجزيه و تحليل نتايج حاصله كه با استفاده از آزمون دو جمله‌اي و خي دو انجام شد، تاثير نوع پنجگانه شخصيت بر موفقيت شغلي آن‌ها از نظر پاسخ‌دهندگان مورد تأييد قرار گرفت.
كليدواژه‌ها: مطالعه شخصيت / كاوش اطلاعات / كاوشگر اطلاعات/ موفقيت شغلي
امروزه پيشرفت جامعه در گرو استفاده بهينه از نيروي انساني آن جامعه است و منابع انساني از مهمترين منابع استراتژيك سازمان‌ها به حساب مي‌آيند. در شرايط فعلي بيشترين توجه مديران سازمان‌ها به حقوق و مزاياي كاركنان و يا به قوانين و مقررات مرتبط با امور مديريت منابع انساني معطوف شده و كمترين توجه به ابعاد ديگر مديريت منابع انساني مبذول مي‌شود. اولين اقدام در حوزهء مديريت منابع انساني استخدام و تأمين نيروي انساني است كه اگر اين مرحله به درستي انجام نشود حضور افراد نامناسب در سازمان باعث ايجاد مشكلات آشكار و نهان مي‌گردد. رفع اين عوارض را مي‌توان در اين مرحله پيشگيري نمود و مسلم است كه پس از استقرار افراد در سازمان بسيار دشوار خواهد بود (ميرسپاسي، 1378). افراد از لحاظ استعدادها، علائق و توانايي‌ها و ديگر خصوصيات شخصيتي با يكديگر متفاوتند. موفقيت در انجام كار نيز مستلزم توانايي و استعداد خاصي است كه برنامه‌ريزي دقيق و منظم جهت هدايت شغلي افراد نه تنها كمك ارزنده‌اي در جهت بازدهي و رونق اقتصادي جامعه است، بلكه سبب رضايت و موفقيت بيشتر در كارآيي فرد مي‌شود. يكي از فرآيندهاي مهم اجرايي در مديريت منابع كشور، جذب و گزينش نيروهاي مستعد و كارآمد در نظام مي‌باشد (دعائي، 1377). براي كاهش مشكلاتي كه ناشي از انتخاب و استخدام ناصحيح اوليهء نيروي انساني در سازمان‌ها مي‌باشد، تدابيري هست كه يكي از آن‌ها ايجاد تناسب شغلي يا حرفه‌اي با نوع شخصيت است. نتايج تحقيقات حاكي از آن است كه تناسب شغل در عملكرد افراد و ايجاد رضايت شغلي، تأثير دارد‌(ميرسپاسي،‌1378). تحقيقات نشان داده‌اند كه دانشمندان علوم اجتماعي با دانشمندان علوم فيزيك رياضي در ارتباطات اجتماعي كه با ساير افراد دارند، فرق مي‌كنند. بيشترين تأكيد در استخدام، مهارت داوطلب در تحصيلات و تجربه منعكس مي‌شود. بررسي‌هاي اخير در حوزهء مديريت منابع انساني بر پنج ويژگي: شخصيت، استعداد، علاقه، هوش، و مهارت در موفقيت نيروي انساني در پيشبرد اهداف سازمان و ايجاد رضايت شغلي تأكيد دارد (ميرسپاسي، 1378). تحقيقات نشان داده است كه عامل شخصيت در بسياري از موارد نقشي بسيار مهم و قابل توجه دارد. خصوصيات شخصيتي در حقيقت، به عنوان محركه‌هاي خلق و خو، براي دستيابي به هدف، تلقي مي‌شوند. به اين معنان كه اين خصوصيات انسان را مستعد انجام رفتارهاي مختلف در موقعيت‌هاي خاص مي‌نمايد (كاليگوري، 2000). مطالعه خاص رفتار فرد يك نوع تعيين شخصيت او مي‌باشد و از اين رو با شناخت رفتار فرد، مي‌توانيم پيش‌بيني كنيم كه از اين شخص با اين نوع شخصيت در موقعيت‌هاي مختلف چه نوع رفتاري بروز مي‌كند. امروزه استفاده بهينه از اطلاعات از پايه‌هاي مهم قدرت و توسعه هر جامعه به حساب مي‌آيد (دليلي، 1375). در ايران نيز مراكز اطلاع‌رساني عمده‌اي چون، مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران، كتابخانهء مركزي علوم پزشكي و خدمات درماني، بخش قابل توجهي از پايگاه‌هاي اطلاعاتي خود را به صورت ذخيره بر روي ديسك‌هاي فشرده نوري تهيه مي‌كنند و بازيابي از آن‌ها مستلزم متغيرهايي چون، منابع اطلاعاتي و نيروي انساني شاغل در اين زمينه مي‌باشد. بلاردو (1985) مي‌گويد: كاربر معمولي لازم نيست براي تحقيق گاه و بيگاه و دستيابي به يك سيستم اطلاعاتي منظم، وقت صرف كند تا مهارت‌هاي لازم را بياموزد. تحقيق در شخصيت به معناي مطالعهء‌ چگونگي تفاوت افراد در ادراك و نحوهء ارتباط اين تفاوت‌ها با كنش كلي انسان است. در مورد تقسيم‌بندي شخصيت، نظريه‌هاي زير وجود دارد: نظريه روانكاوي، نظريه پديدار شناختي، نظريه صفات، نظريه انسانگرايي، نظريه شناختي، نظريه يادگيري اجتماعي، نظريه انگيزشي (كارور، 1375). مطالعه شخصيت كتابداران عمدتاً در گروه صفات مي‌باشد، زيرا به درك رابطهء بين انتخاب شغل و رفتار پرداخته است و سعي مي‌كند تا رفتار شخص را با اندازه‌گيري آن‌ها پيش‌بيني نمايد (فيشر، 1984).

نظريه صفات
از جمله نظريه‌هايي كه تأثير بسياري بر تحقيق و نظريه در شخصيت دارد، نظريه صفات است. در اين ديدگاه تلاش مي‌شود كه رفتار شخص را با اندازه‌گيري صفات پيش‌بيني نمايد. اين نظريه‌پردازان معتقدند كه خصوصيات شخصيتي هر طور كه ارزيابي شوند با رفتار ارتباط دارند. اگر چه اين نظريه‌پردازان در تعيين صفاتي كه شخصيت انسان را تشكيل مي‌دهند از يك ديگر متفاوتند، ولي همگي بر اين باورند كه اين صفات پايه‌هاي شخصيت اصلي انسان را تشكيل مي‌دهند. و نيز در اين امر متفق‌القولند كه رفتار و شخصيت انسان را مي‌توان به صورت سلسله مراتب درآورد، و به طور خلاصه اين كه، در نظريه صفات انسان آمادگي‌هاي مشخصي دارد تا به طريق خاصي واكنش نشان دهد (پروين، 1374). فرض اصلي اين نظريه كه مبناي اين پژوهش نيز مي‌باشد، اين است كه پاسخ‌هاي متفاوت انسان‌ها به موقعيت‌هاي خاص به دليل آمادگي‌هاي مشخصي است كه در آن‌ها موجود است، به اين آمادگي‌ها صفات گفته مي‌شود. به عبارت ديگر، افراد را مي‌توان با توجه به اين طرز رفتارهاي خاص آن‌ها، شناسايي و توصيف نمود. روش علمي انتخاب و اندازه‌گيري تعداد محدودي از اين صفات؛ تحليل عاملي؛ است. يك روش رياضي كه اساس آن همبستگي است و نشان مي‌دهد كه چگونه موضوعات در تست‌هاي شخصيت به يك ديگر بستگي دارند. يك نوع تحليل عاملي پرسش‌ها در تست‌هاي شخصيت يا مقياس‌هاي درجه‌بندي شده وجود دارد كه چند عامل را نشان مي‌دهد ولي معمولاً پنج عامل هستند كه با پرسش‌ها همبستگي خوبي دارند (هاشميان، 1993). در سال 1963 مطالعه‌اي در تحليل عاملي گزارش شد كه به عنوان مبنايي براي پژوهش‌هاي بعدي قرار گرفت و پنج عامل بزرگ به دست آمد و بعدها نيز به همين نام شهرت يافت. در اين نظريه صفات به پنج عامل بزرگ: برونگرايي، سازگاري، وظيفه‌شناسي، ثبات عاطفي، و فرهنگ و تربيت تقسيم مي‌شود‌(پروين، 1374).
از تحقيقات فيسك و نورمن چنين استنتاج مي‌شود كه مدل پنج عامل بزرگ (THE BIG FIVE-FACTOR MODEL) بهترين نمونه براي ساختار شخصيت است و ارائه مقالات در روانشناسي اخير نشان‌دهندهء اين است كه مدل پنج عاملي تقريباً براي شناسايي و تأييد مهمترين ويژگي‌هاي شخصيت مورد توافق همگان است.

سوءال تحقيق:
– از نظر كارشناسان كاوش اطلاعات، نوع شخصيت چه تأثيري بر موفقيت شغلي آن‌ها دارد؟
– چه رابطه‌اي بين نوع شغل و كاوشگري اطلاعات وجود دارد؟

روش و جامعهء پژوهش
جامعهء پژوهش شامل گروه كارشناسان كاوش اطلاعات و كتابداراني مي‌باشد كه در مراكز تحقيقاتي و دانشگاه‌هاي تهران مشغول به كار مي‌باشند. جهت گردآوري اطلاعات از ميان هشتاد و چهار مركزي كه در زمينهء بازيابي اطلاعات از ديسك‌هاي نوري استفاده مي‌كنند، به تعداد پانزده مركز (كه در آن‌ها كاوش اطلاعات توسط كارشناسان كاوش اطلاعات صورت مي‌گيرد)، مراجعه و در نهايت از نظرات سي و دو كارشناس كاوش اطلاعات و سي و دو كتابدار استفاده شد. براي بدست آوردن اطلاعات اين تحقيق و شناسايي شخصيت لازم براي شغل كاوشگري اطلاعات، با استفاده از تئوري صفات و مدل پنج عاملي بزرگ نورمن (1963) (THE BIG FIVE-FACTOR MODEL) پرسشنامه تحت نظارت مشاور تنظيم گرديد. در اين پرسشنامه صفات به صورت پنج عامل بزرگ (FFM) شامل: برونگرايي، سازگاري، وظيفه‌شناسي، ثبات عاطفي، و فرهنگ و تربيت و براساس سي و هفت مقياس باز و درجه‌بندي شده ارائه شده:

به منظور پاسخ‌دهي به سئوال تحقيق مبني بر تأثير نوع شخصيت بر موفقيت شغلي كاوشگران اطلاعات، از آزمون دوجمله‌اي استفاده شد. قابل ذكر است كه مولفهء موفقيت شغلي به دادن اطلاعات بيشتر، دادن اطلاعات مناسبتر، و دادن اطلاعات در زمان كمتر تعريف شده است. نتايج اين آزمون در جدول زير نشان داده‌ شده است:

 همانطور كه در جدول نشان داده مي‌شود، به نظر پاسخ‌دهندگان:
–       نوع شخصيت برونگرا، بر موفقيت شغلي كاوشگران اطلاعات تأثير دارد.
–       نوع شخصيت سازگار، بر موفقيت شغلي كاوشگران اطلاعات تأثير دارد.
–       نوع شخصيت وظيفه‌شناس، بر موفقيت شغلي كاوشگران اطلاعات تأثير دارد.
–       نوع شخصيت ثبات عاطفي، بر موفقيت شغلي كاوشگران اطلاعات تأثير دارد.
–       نوع شخصيت فرهنگ و تربيت، بر موفقيت شغلي كاوشگران اطلاعات تأثير دارد.
به منظور بررسي رابطه^ء بين انواع پنجگانه شخصيت و شغل كاوشگري اطلاعات، از آزمون خي دو استفاده گرديد و نتايج آن در جداول زير نشان داده شده است:

جدول توافقي نوع شغل و نوع شخصيت برونگرا

جدول توافقي نوع شغل و نوع شخصيت سازگار

جدول توافقي نوع شغل و نوع شخصيت وظيفه‌شناس

جدول توافقي نوع شغل و نوع شخصيت با ثبات عاطفي

جدول توافقي بين نوع شغل و نوع شخصيت با فرهنگ و تربيت

همانطور كه در جدول مشاهده مي‌شود با اطمينان 095/0 مي‌توان اظهار نمود كه كاوشگري اطلاعات در مقايسه با شغل كتابداري به اشخاص برونگراتر، سازگارتر، وظيفه‌شناس‌تر، با ثبات عاطفي بيشتر، و نيز با فرهنگ و تربيت بهتر نياز دارد.

نتيجه‌گيري و پيشنهاد
همانطور كه از مقايسه نتايج و مشاهده در جداول مي‌توان استنتاج كرد: پاسخ‌دهندگان براي شغل كاوشگري اطلاعات در مقايسه با كتابداري اشخاص برونگراتر، سازگارتر، وظيفه‌شناس‌تر، داراي ثبات عاطفي بيشتر و نيز با فرهنگ و تربيت بهتر را ترجيح مي‌دهند. اما اين صحبت به معناي نقض اين خصوصيات براي سايرين نيست بلكه از آن جهت است كه چون گروه كاوشگران اطلاعات وظيفه انتقال اطلاعات را به عهده دارند و نيز در تماس متعدد با كاربران مي‌باشند، برخورداري از اين صفات براي آنان ضروري‌تر مي‌باشد.
– از آنجا كه بعضي افراد براي بعضي مشاغل مناسب نيستند-در حالي كه براي دسته‌اي ديگر امكان موفقيت بيشتري در آن مشاغل وجود دارد-لذا پيشنهاد مي‌شود انتخاب حرفه با توجه به شخصيت متناسب آن شغل صورت پذيرد.
– نظر به اين كه تناسب شغلي در عملكرد و رضايت شغلي افراد و نيز در بهره‌وري نيروي انساني كار موءثر است، لذا پيشنهاد مي‌شود نظير چنين كاري براي مشاغل ديگر نيز صورت پذيرد.
– با توجه به اين كه گزينش افراد نامناسب در سازمان‌ها باعث ايجاد مشكلات آشكار و نهان مي‌گردد. توصيه مي‌شود سازمان‌ها در استخدام و تأمين نيروي انساني تناسب شغل را با تناسب شخصيت در نظر بگيرند.

منابع
1- پروين، لارنس ا. (1374). روانشناسي شخصيت-نظريه و تحقيق. ترجمه: محمدجعفر جوادي و پروين كديور. تهران: موءسسه خدمات فرهنگي رسا.
2- دعائي، حبيب‌الله. (1377). مديريت منابع انساني. دانشگاه فردوسي مشهد.
3- دليلي، حميد. (1375). تأثير تخصص موضوعي جستجوگران مركز اطلاع‌رساني بر نتايج بازيابي اطلاعات از پايگاه‌هاي اطلاعاتي. پايان‌نامه كارشناسي ارشد. دانشگاه تربيت مدرس.
4- كارور، چارلز اس. و شي‌ير، مايكل اف. (1375). نظريه‌هاي شخصيت. احمد رضواني. معاونت فرهنگي آستان قدس رضوي.
5- ميرسپاسي، ناصر. (1378). تناسب نوع شخصيت و نوع شغل. دانش مديريت. سال دوازدهم. شماره 44.

6. Bellardo, Trudi. (1985). “An investigation of online searcher traits and their relationship to search outcome”, J.American society for information science. 36(4) 241-250.
7. Caligiuri, Paula M.(2000). “The bing five personality characteristics as predictors of expatriate’s desire to terminate the assignment and supervisorated performance” J.personnel psychology. 53. 67-88.
8. Fisher, David P.(1984). “Is the librarian a distinct personality type” J.librarianship. 20(1) January 1988. 36-47.
9- Hashemian, Kianoosh. (1993). “Reading in psychology”. SAMT.

فصلنامه اطلاع رساني. دوره 17، شماره 3و4