تاب آوری؛ چالشی در تعريف، گستره ای در معنا

نویسنده: محمدجواد تجویدی

چکیده: تاب آوری فاقد تعريف جامعی است بهرحال از معانی مرتبط با انجام کاری در شرايط سخت و عموما بهتر از آنچه که انتظار ميرود تشکيل شده است. اين معنا خودبخود به مهارتها وفرايندهای معمول و مقابله ای با چالش ها و ناملايمات اشاره داده و همگی را در برداشته و شامل خواهد بود.آنچه که بديهی است در هر دو زمينه علمی و عملی و در هردو بستر مفهومی و عملياتی تاب آوری نظارت دارد به ظرفيت و گنجايش تعامل و سازگاری و سازندگی با سختی های روزگار ، بنابراين با دوشرط اساسی برای خلق مفهوم وساخت تعريف تاب آوری مواجه خواهيم بود که عبارتند از :
۱- تهديد ، شرايط سخت ويا تروما
۲-سازگاری و سازندگی
اکنون ميتوان مدعی بود و در واقع ناگفته پيداست که آنچه مورد توجه و بحث است چيزی فراتراز روانشناسی رشد است و بالندگی معمول حوزه عملياتی ومفهومی تاب آوری نيست و در واقع آنجا که سازگاری و سازندگی درشرايط اسيب زا و پر تنش اتفاق می افتد ميدان بحث و عرصه تاب آوری است.

کلمات کلیدی: تاب آوری، تروما، غلبه، عبور، دستیابی، بازیابی

مقدمه تعریف تاب آوری
برای تعریف تاب آوری چه در مفهوم و چه در عملیات بایستی به دوستون اصلی:
*وجود چالش وتنش
*نتیجه خوب
تکیه زد به عبارت ساده تر این دو موضوع در هر تعریفی از تاب آوری ضرورتاً بایستی وجود داشته باشد. هر تعریفی از تاب آوری بدون وجود یکی از این دو مولفه جامعیت لازم را نخواهد داشت. علاوه بر دو مفهوم ضروری ” شرایط پرتنش” و ” نتیجه خوب ” در راه رسیدن به تعریفی از تاب آوری به سه بعد زمانی ، آینده ، حال و گذشته نیز بایستی توجه صورت گیرد. آنجا که تاب آوری نقش مقابله ای دارد توان تاب آوری در زمان حال ایفای نقش میکند و آن هنگام که از بروز صدمه و آسیب پیشگیری میکند بهرمند ازقدرت موثردر آینده یا اینده نگری تاب آوری هستیم . و هنگامی که از اثر بخشی تاب آوری برای بازیابی و باز توانی پس از آسیب و صدمات و یا تروما استفاده میکنیم در واقع از تاب آوری گذشته نگر بهره جسته ایم .در این معنا تاب آوری محدود به پیشگیری ، مقابله و بازیابی و احیاء پس از ضربه نیست. تا به اینجا به دو مولفه ( شرایط پرتنش ، نتیجه خوب) و سه وجه زمانی ( حال ، آینده و گذشته ) اشاره شد اکنون با ترسیم مربعی که اضلاع چهارگانه آن عبارتند از:

تعریف تاب آوری
کار ساخت و ارایه تعریف تاب آوری را به انتها نزدیکتر میکنیم.فرد ، خانواده ، جامعه ، اقلیم ، سامانه و سازمان تاب آور بایستی بتواند بر چالش ها غلبه کند از موانع عبور کند و صدمات احتمالی را بازسازی ، ترمیم و بازیابی کند و به اهداف خویش دست پیدا کند. که بصورت خلاصه عبارتست: از صرف انرژی در جهت بهبود اوضاع
سلامتی مفهومی چند بعدی است که علاوه بر فقدان بیماری و ناتوانی احساس شادکامی و بهزیستی را در بر می گیرد اغلب روانپزشکان روانشناسان و متخصصان بهداشت روان جنبه های مثبت سلامت را نادیده می گیرند (مومنی ،خدامراد،اکبری، مصطفی،آتشی زاده فروزان – ۱۳۸۸).
در مدل استرس – بیماری (بیماری ناشی از استرس) اعتقاد بر این است که افراد در صورتی دچار بیماری اختلال یا اختلال می شوند که در ابتدا زمینه ای زیستی روان شناختی یا روان اجتماعی برای ابتلا به آن اختلال یا بیماری داشته باشد و سپس تحت استرس قرار گیرند در حالی که بسیاری از افراد زمینه ابتلا به بسیاری از بیماری ها را دارند اما همه دچار این بیماری ها نمی شوند آنچه مانع از پای در آمدن افراد در مقابل استرس می شود روش هایی است که آنها برای تعدیل استرس به کار می برند این روش های کار آمد بر پایه ویژگی های تابآوری بروز می کند (میکینون).
ماهیت بعضی از مشاغل و تجارب به گونه است که خواه نا خواه افراد دچار مشکل می شوند به گونه ای که ممکن است سلامت روانی آنها تهدید شود. بنابر این توجه به ظرفیت های فردی و روانی که فرد به کمک آنها بتواند در شرایط مقاومت نماید و دچار آسیب دیدگی نگردد و حتی در تجربه چنین شرایط مشکل آفرین یا بحرانی ،خود را از لحاظ شخصیتی ارتقاء دهد اخیرا مورد توجه روان شناسان مثبت قرار گرفته است مفهومی که تحت عنوان رشد پس از ضربه (post traumaticgrowth) مطرح می شود (مومنی، خدامراد،اکبری، مصطفی،آتشی زاده فروزان-۱۳۸۸).
مفهوم تاب آوری نه فقط افزایش قدرت تحمل و سازگاری فرد در برخورد با مشکل است بلکه مهم تر از آن حفظ سلامت روان و ارتقاء آن است تاب آوری به افراد توانایی می بخشد تا با مشکلات و نا ملایمات زندگی و شغلی روبرو شوند بدون اینکه دچار آسیب شوند و حتی این موقعیت ها را فرصتی بر ای رشد ارتقاء و رشد شخصیت خود مورد استفاده قرار دهند (مومنی، خدامراد،اکبری، مصطفی،آتشی زاده، فروزان-۱۳۸۸).
تاب آوری فرایند مقابله و سازگاری موفقیت آمیز در برابر شرایط چالش بر انگیز و تهدید کننده زندگی است به عبارتی نوعی سازگاری مثبت در برابرشرایط ناگوار است و ایجاد تقویت آن در انسان ها بالاخص از زمان کودکی تاثیر بسزایی در سازگاری با شرایط مختلف زندگی و سلامت روان دارد و همچنین از طرفی یکی از عوامل موثر بر آن شرایط اجتماعی رفاهی و منطقه ای است که فرد در آن زندگی می کند لذا به نظر میرسد عوامل اجتماعی مربوط به جامعه و بهره مندی از امکانات رفاهی به عبارتی زندگی در مناطق دارای امکانات تاثیر بسزایی در تاب آوری افراد دارد (سیماراصل ، نسترن ، فیاضی، مرجان،قلی پور، آریان – ۱۳۸۹)تاب آوری در مورد کسانی بکار می رود که در معرض خطر قرار می گیرند ولی دچار اختلال نمی شوند از این رو شاید بتوان نتیجه گیری کرد که مواجه شدن با خطر شرط لازم برای آسیب پذیری هست اما شرط کافی نیست تاب آوری توانایی بازگشت به عقب و بهبود یا انطباق موفق در مواجه با آسیب یا مانع است و عوامل محافظتی نقش بلوک های ساختاری تاب آوری برای توانمند کردن فرد جهت غلبه بر عوامل فشارزای زندگی را ایفا می کند (گارمزی۱۹۹۱) (راتر۱۹۸۷) (ورنر۱۹۸۹).
تعاریف تاب آوری :
تاب آوری را فرایند توانایی یا پیامد سازگاری موفقیت آمیز با شرایط تهدید کننده تعریف نموده اند (گارمز و ماستر ۱۹۹۱؛ والدد۲۰۰۱) چنین گفته است که سازگاری مثبت فرد در واکنش به شرایط ناگوار آسیب ها و تهدید ات است البته می توان گفت تاب آب آوری ،توان مندی فرد در برقراری تعادل زیستی – روانی در شرایط خطرناک است (کانرو دیدیسون۲۰۰۳) تاب آوری را فرایند مقابله سازگاری موفقیت آمیز با شرایط چالش بر انگیزو تهدید کنندگی زندگی (والرا۲۰۰۰) یانوعی ترمیم خود یا پیامد های مثبت هیجانی ،عاطفی و شناختی (ماستی ۲۰۰۱ به نقل از سامانی و همکاران- ۱۳۸۶) – شرکت فعال و سازنده خرد در محیط پیرامونی خود است و شامل توانمندی فرد در برقراری تعادل زیستی – روانی در مواجه با شرایط خطرناک است (کانرو دیوید سون۲۰۰۳ به نقل از صفاری نیا ،مجید بازیاری میمنه،مهتاب -۱۳۹۱) تاب آوری از سوی مارش (۱۹۹۶) به عنوان توانایی عبور از دشواری ها و غلبه بر شرایط خطرناک در زندگی تعریف شده است و نیومن تاب آوری را به عنوان تطابق با دشواری ما مورد اشاره قرار گرفته است (مومنی، خدامراد،اکبری، مصطفی،آتشی زاده، فروزان-۱۳۸۸).
تاب آوری را راتر (۱۹۹۰) چنین تعریف کرد که تاب آوری به عنوان تفاوت های فردی در مقابله و واکنش به موقعیت های دشوارمی باشد. بنابراین یک فرد تاب آوری را به عنوان تفاوت های فردی در مقابله واکنش به موقعیت های دشوار تعریف می کند. بنابراین ،یک فرد تاب آور موقعیت ناگوار را به شیوه ی مثبت تری پردازش می کند و خود را برای رویایی با آن توانمند قلمداد می کند.
کانرو دیویدسون تاب آوری را توانمندی فرد در برقراری تعادل زیستی – روای را در شرایط خطرناک می داند گارمزی ماستی (۲۰۰۱) راتر (۱۹۹۹) لوتار سیچنی وکبر ۲۰۰۰) تاب آوری را نوعی پیامدهای مثبت هیجانی ،عاطفی و شناختی می داند (سید جوادی ،سید محمود ،رجبی ،چنگیز،محمدی نوراله – ۱۳۸۸).
کامپفر (۱۹۹۱) باور داشت که تاب آوری بازگشت به تعادل اولیه با رسیدن به تعادل سطح بالاتر در شرایط تهدید کننده است و از این روموجب سازگاری موفق در زندگی می شود. در عین حال کامیفر به این نکته اشاره می کند که سازگاری مثبت با زندگی هم می تواند پیامد تاب آب آوری به شمار آید و هم با عنوان پیش آیند سطح بالاتری از تاب آوری را موجب شود تاب آب آوری به انطباقی موفق گفته می شود که در آوردگاه مصائب و استرس ها ی جانکاه و ناتوان ساز آشکار می گردد که این تعریف بیان گر پویایی سازه ای است که مستلزم تعامل پیچیده بین عوامل خطر ساز و محافظت کننده استکونور (۲۰۰۶) هم تاب آوری را به عنوان روش برای اندازه گیری خرد در مقابله با عوامل استرس زا و عوامل استرس زا و عواملی که سلامت روانی فرد تهیه می کند تعریف کرده است (رستمی علیرضا،نوروزی علی،زارعی عادل ،امیری محسن،سلیمانی مهران – ۱۳۸۸).

تاریخچه:
از دهه ۱۹۶۰ روانشناسان و روان پزشکان علاقه مند به سبب شناسی آسیب های روان به مطالعه طولی کودکانی پرداختند که پیش بینی می شد به دلیل عوامل بیولوژیک خاص (برای مثال داشتن یک والد اسکیزوفرنیک) در خطر آسیب روانی باشند .
مشاهده ی عملکرد طبیعی برخی از این کودکان منجر به ارائه مفهومی به نام تاب آوری (resilience) شده که به معنای داشتن عملکرد مناسب در یک بافت خطر زا (بشارت، محمدعلی، ساداتی ، مریم ،شاه محمدی، خدیجه،نادعلی ،حسین ،زبر دست ،عذرا) .
همین طور نظریه های نخستین در مورد تاب آوری ، بر ویژگی های مرتبط با پیامد های مثبت در مواجه با مصائب و ناملایمات زندگی تاکید داشتند (راتر۱۹۸۵؛ورنر۱۹۸۴) این دسته از پژوهش ها بعدها عوامل حفاظتی بیرونی مانند: مدارس کارآمد و روابط با بزرگسالان حمایت گر را نیز در بهبود تاب آوری ،موثر داشتند (لاتر و همکاران۲۰۰۰) نظریه های تاب آوری را سازه ای چند بعد متشکل ازمتغیرهای سرشتی،مانند مزاج وشخصیت همراه با مهارتهای مخصوص مثل مهارت حل مسئله می دانند (کمیل سلمن کوهان استنی ۲۰۰۶).
کنار آمدن موفقیت آمیز فرد با عوامل استرس زا و موقعیت های دشوار تاب آوری نامبرده می شود (مک کوبین و مک کوئین ۱۹۹۶) تاب آوری به عنوان حوزه ای پرطرفدار در سال های اخیر به مطالعه و کشف توانمندی های فردی وبین فردی می پردازد و باعث پیشرفت ومقاومت در شرایط دشواری می گردد(ریچاردون۲۰۰۲) افراد تاب آور قدرت پذیرش واقعیت را دارند و بر این باورند که زندگی با معنا تراز آن است بخواهند در مقابل مشکلات تسلیم شوند (کوتر ۲۰۰۲).

نظریه ها :
منظور از واژه مثبت رفع اصلاح نقص و کمبود ها و برنامه ریزی برای افزایش توان مندی های فرد است در این رویکرد به برنامه و تکالیف رشد و تحول طبیعی به شرح ذیل استفاده می کند :
۱)کاهش آسیب ها و مشکلات فرد
۲)بهبود یا افزایش توانایی و موارد مثبت و مفید در زندگی ( روش مبتنی بر موارد مفید و ارزشمند است)
۳)تغییروافزایش توانایی های سازگاری از طریق بهبود و اصلاح ارتباط دلبستگی با والدین با فراهم کردن تمهیدات لازم برای آموزش مهارتهای اجتماعی در برنامه های تاب آوری(صفاری نیا مجید –.بازیاری میمند ،مهتاب -۱۳۹۱).

نظریه کامپفر (۱۹۹۹)
کامپفر معتقد است که تاب آوری نقش مهمی در بازگشت به تعادل اولیه یا رسیدن به سطح بالاتر دارد و از این رو سازگاری مثبت و موافق در زندگی فراهم می کند در عین حال کامپفر به این نکته اشاره دارد که سازگاری مثبت با زندگی هم می تواند پیامد تاب آوری را سبب شود ولی این مسئله را ناشی از پییچرگی تعریف و نگاه فرایندی به تاب آوری می داند (عباس پور، ذبیح الله ،پور سردار،فیض الله،سنگری، علی اکبر -۱۳۹۱).
نظریه (سیستم بوم شناختی – اجتماعی): در این مدل تاب آوری افراد را با توجه به بافت ارتباطی خود مانند خانواده ،دوستان همسایه ها و سایر ابعاد جامعه بزرگتر تعریف کرده است و آن را فقط یک خصوصیت منحصر به فرد افراد نمی داند بلکه شامل خصوصیت مربوط به جامعه است.
تاب آوری یک واکنش مربوط به شبکه ارتباطی تاثیر گذار است این شبکه دنیای درونی افراد خانواده ، مدرسه ،همسایه و سایر ابعاد جامعه را شامل می شود که حتی عواملی چون سیاست های علمی ، جرائم اقتصادی بزرگ تروریسم و… نیز در آن نقش دارند. مطابق با پژوهش میشل آنگار تاب آوری یک مفهوم کلی است که از نظر بافتی و فرهنگی ابعاد خاص مربوط به خود را دارد ، به عبارتی الگوهای فرهنگی و بافتی جامعه بر ابعاد مختلف زندگی کودک (که در تاب آوری نقش دارد) تاثیر می گذارد از طرفی ابعاد تاب آوری به معنی ادراک شده ی تاب آوری تفاوت تجربه های آن در هفت زمینه مختلف است که عبارت هستند از دسترسی به منابع مادی، ارتباط بین فردی احساس هویت و تبعیت فرهنگی عدالت اجتماعی احساس کنترل و قدرت همبستگی )صفاری نیا ، مجید ، بازیاری میمند، مهتاب – ۱۳۹۱) نظریه توانمندی محور: این نظریه مشابه روان شناسی انسان گرا یا تحول مثبت فرد است و بر رشد و توانمندی استعداد های طبیعی صلاحیت و شایستگی فرد برای ایجاد یک سازگاری موفقیت آمیز ومثبت درتعامل با دنیای بیرون تاکید دارد.

نقش متغیر درجنبه های مختلف زندگی :
نقش تاب آوری در کیفیت زندگی
نتایج پژوهش ها نشان داده است که سازنده های تاب آوری وراهبرد مقابله هیجان مدار ومعنویت بعنوان متغیرهای پیش بین ۳۸درصد واریانس متغیر ملاک را یعنی کیفیت زندگی را تبیین کردند اما سبک مقابله ای مسئله مدار قادر به پیش بینی واریانس زندگی نبود درخصوص رابطه بین متغیرها باید اشاره کردکه بین تاب آوری وکیفیت زندگی رابطه مثبت معنا داری وجود داشت به نحوی که با افزایش میزان تاب آوری کیفیت زندگی هم افزایش می یافت.تاب آوری افراد را عامل توانمندی آنان در راستای تغییر نتایج ناگوار درجهت مثبت وکمک به حفظ سلامتی شخص می داند (مومنی، خدامراد ، شهبازی راد، افسانه-۱۳۹۰).
نقش تاب آوری در خود کارآمدی ر رابطه با مفهوم عزت نفس است وبه قضاوت فرد نسبت به توانایی خود درموفق شدن در هدفی خاص اشاره دارد متکی به نقش بودن،توانایی فکر کردن وعمل کردن مستقل وبا اعتماد به نفس بودن از عوامل محافظ ارزشمند فرد به شمار می آید درنمونه ای از مادران نوجوان قدرت شخصی وخود کارآمدی عوامل پیش گویی قوی تر برای ارتقاء سطح سلامت خانواده بود تا منابع خارجی از قبیل حمایت اجتماعی تاب آوری در بزرگسالان دارای ناتوانایی یادگیری هنگامی که شرکت کنندگان معتقد بودند می توانند برمشکلات خود به تنهایی وبا به کارگیری مهارت های استعدادهایی که غلبه دارند افزایش یافت (جمشیدیان قلعه شاهی،پروین-۱۳۹۱).
عوامل تاثیرگذار در متغیر :
۱)جنسیت: طبق داده های حاصله نتایج ذیل بدست آمده است که لپن تاب آوری ورضایت از زندگی رابطه مثبت وجود دارد بین زنان ومردان از نظر تاب آوری تفاوتی وجود ندارد (خلعتبری ،جواد،بهاری، صونا-۱۳۸۸). البته نتایج پژوهشهای جدید اکسنجیرنشان دادزنان تاب آوری بیشتری نسبت به مردان دارند )صفاری نیا ، مجید ، بازیاری میمند، مهتاب – ۱۳۹۱).
۲)خانواده: گارمزی، برنر، راتر، هرکدام درپژوهش های خود عوامل خاص رابعنوان عوامل موثر بر تاب آوری مطرح کرده اند کارمزی۱۹۹۱موثر بودن درکار بازی ودوست داشتن انتظار بالا دیدگاه مثبت،اعتماد به نفس کانون کنترل درونی خود نظم دهی مهارت های مشکل گشایی مهارت های تفکر انتقادی شوخ تبعی را مطرح می کنند (کرد میرزا نیوکزاده – عزت الله – ۱۳۹۰).
پژوهش ها نشان می دهد که خصوصیات فردی خانوادگی اجتماعی می تواند در تاب آوری کوکان تاثیر به سزایی داشته باشد که به این خصوصیات عوامل محافظتی گویند.
عوامل فردی محافظتی شامل مهارتهای حل مسئله آینده جویی خود گردانی اعتماد به نفس وشایستگی وتوانمندی اجتماعی فردی است وعوامل محیطی محافظتی نیز شامل فرزند پروری مقتدرانه پیوندهای مهربانانه ویژگی های مثبت والدین خانواده ایجاد فرصت های مشارکت درون خانوادگی ارتباط با بزرگسال حمایت گر وشایسته خارج از خانواده ارتباط مثبت با همسالان مدارس موثر پیوند با سازمانهای اجتماعی از قبیل مدارس گروه ها اردوها کانون هاوداشتن همسایه های با روحیه بالا سطوح بالای امنیت اجتماعی س بهره مندی از خحدمات اورژانس اجتماعی خوب مانند خط تلفن بهران ودست یابی به مراقب های بهداشت عمومی برون خانوادگی است )صفاری نیا ، مجید ، بازیاری میمند، مهتاب – ۱۳۹۱)

همبسته های روان شناختی :
۱-بررسی ارتباط بین سرسختی روان شناختی وخود تاب آوری با فرسودگی شغلی :
نتایج همبستگی پیرسون نشان داد که بین تاب آوری و سرسختی رابطه مستقیمی وجود دارد ( V=0.409 ) بین تاب آوری و تحلیل عاطفی رابطه ی معکوس ومعنا داری وجود دارد ( V= – 0.386 ) بین تاب آوری و مسخ شخصیت رابطه معکوس و معنا داری وجود دارد( V=-0.379) (فریمانی ، محمد،عباسی ، مسلم- ۱۳۸۸)

۲-بررسی رابطه راهبردهای فراشناختی و خلاقیت با تاب آوری در دانشجویان :
که نشان می دهد بین خلاقیت با تاب آوری رابطه مثبت معنی داری مشاهده شد. بین راهبردهای فراشناختی و خلاقیت با تاب آوری رابطه چند گانه ای وجود دارد همچنین نتایج نشان داد فراشناخت و خلاقیت پیش بینی کننده های خوب برای متغییر تاب آوری است.

۳-رابطه راهبردهای مقابله با استرس و تاب آوری و خوش بینی :
بین راهبرد مقابله مسئله مواد با خوش بینی و همچنین با تاب آوری با خوش بینی دانش آموزان رابطه ی مثبت معنا داری وبین راهبرد مقابله هیجان مواد و راهبرد مقابله غیر مؤثر و خوش بینی دانش آموزان رابطه منفی معنا داری وجود دارد (نصیر،مرضیه – ۱۳۸۹).

۴-رابطه بین سبکهای دلبستگی و میزان تاب آوری :
براساس یافته ها و پژوهش ها می توان نتیجه گرفت که سبک دلبستگی ایمن پیش بینی کننده میزان تاب آوری است و افرادی که دارای این سبک از زندگی باشند از میزان تاب آوری بیشتری برخورددارند. وافرادی که دارای دلبستگی نا ایمن اجتنابی هستند از میزان تاب آوری کمتری بر خوردارند و داشتن سبک دلبستگی نا ایمن اضطرابی تأثیری درمیزان تاب آوری ندارد. (اکبری ، زهرا ، وفایی، طیبه، خسروی ، صدرالله – ۱۳۸۹)

۵-رابطه معنویت تاب آوری وراهبردهای مقابله ای با بهزیستی روان شناختی دانشجویان:
یافته : متغیر های تاب آوری معنویت و راهبرد های مقابله ای هیجان مدار و مسأله مولد ۶۰ درصد از واریانس متغییر بهزیستی را پیش بینی کرد (P<0.5) رابطه مثبتی بین متغییر های تاب آوری ، معنویت و راهبرد های مقابله ای ، پیش بینی کننده های معناداری برای مشاهده شد (مؤمنی ، خدامراد، کرمی ، جهانگیر، شهبازی راد، افسانه – ۱۳۹۰ ).
با توجه به اینکه متغییرهای تاب آوری ، معنویت و راهبردهای مقابله ، پیش بینی کننده های معناداری برای بهزیستی روان شناختی هستند ؛ می توان باایجاد چنین ظرفیتهابب در موقعیت های آموزشی بهزیستی روان شناختی دانشجویان را ارتقا دهند.

راههای افزایش تاب آوری:
همانطور که گفتیم تاب آوری ، یعنی مهارتها ، خصوصیت ها وتوان مندی هایی که فرد راقادر می سازد با سختی ها ، مشکلات و چالش ها سازگار شود وبر رویدادهای پراسترس غلبه کند. به عبارت دیگر ، تاب آوری ، زندگی کردن در دشواری وموفق بودن است (صرامی ، حمید – ۱۳۸۹).
حالا با توجه به اینکه تاب آوری مهارتها و خصوصیتهای فردی است ومی دانیم که مهارت ها عمدتاً اکتسابی بوده است و بعضی از خصوصیتها هم تحت تأثیر محیط ودیگر عوامل ، می تواند به وجود بیاید یا تقویت شود لذا تاب آوری هم با توجه به مطلب فوق شامل این موضوع می شود لذا می توان گفت با ایجاد عوامل ذیل این خصوصیت را درفرد افزایش داد و با توجه به اینکه اوّلین محیط اجتماعی که فرد در آن پا می گذارد خانواده است وشخص تا قبل از ورود به مدرسه تنها محیط عمده در ارتباط است وهمچنین بعد از آن هم همواره خانواده نقش اصلی را ایفا می کند پس یکی از عوامل مهم ایجاد این خصیصه خانواده می باشد ولذا مطالب ذیل هم بیشتر در حول و حوش خانواده می باشد امّا راههای افزایش تاب آوری :
۱- برخورداری از پیوندهای مهربانانه خانواده و انسجام خانوادگی: به میزان محیط خانواده دارای آرامش بوده هماهنگی لازم بین والدین برقرار باشد وآنان به خوبی از فرزندان خود حمایت کند محیط خانه برای فرزندان دوست داشتنی تر شده بدین ترتیب شرایط برای پرورش فرزندان دارای عزت نفس ، خودکارآمد و تاب آور مهیا خواهد شد. بدیهی است که آشفتگی نابسامانی، درگیری ومجادله والدین
۲- با یکدیگر،سبب ایجاد استرس واضطراب در فرزندان می شود وخانه به مکان نامناسبی تبدیل می گردد (ضرامی ، حمید – ۱۳۸۹).
۳- عامل دوم نوع دوستی می باشد : هرچه فرد در محیط نوع دوستانه قرار بگیرد وخود به کارهای نوع دوستانه بپردازد و روحیه نوع دوستی خود را تقویت کند به خصیصه تاب آوری بیشتر قایل می شود (ضرامی ، حمید – ۱۳۸۹).
۴- داشتن امید برای رویارویی بامسائل ومشکلات: ایجاد حس امید،امیدوار بودن به آینده خود وهمچنین با امیدواری به استقبال مشکلات رفتن و ناکامی رابه شادکامی تغییر دادن انسان رابیشتربا حس پسندیده امید مجهز می کند واین کارباعث می شود شخص به راحتی سرش در مقابل مشکلات خم شود (ضرامی ، حمید – ۱۳۸۹).
۵- داشتن برنامه برای امورات زندگی: داشتن برنامه و هدف برای زندگی باعث پیش بینی آینده و تعیین مسیر و مصمم بودن شخص در ادامه راه می شود و همچنین به علت برنامه ریزی از عدم موفقیتها کاسته واین امر حس تاب آوری رادرانسان افزایش می دهد (ضرامی ، حمید – ۱۳۸۹).
۶- انعطاف پذیری در برابر مشکلات: اگر شخص در صورت مواجه شدن با حوادث ناگوار ومشکلات که در طول زندگی یک فرد می توان گفت اجتناب ناپذیر است بهم نریزد و انعطاف نشان دهد وتحمل وسازگاری نشان بدهد منعطف باشد باعث افزایش تاب آوری خودش می شود (ضرامی ، حمید – ۱۳۸۹).
۷- توجه به معنویت: یک شخص هرچه بیشتر به مسائل معنوی به ویژه موضوعات دینی اهتمام ورزد از آرامش وتوکل بیشتری برخوردار ودر رویارویی ومواجهه با موقعیت های بحرانی وپیش بینی ناپذیر از نقطه ی اتکا بهتری بهره مند خواهد بود ، براین اساس ، فرزندان این دسته ازخانواده ها نیز دارای این ویژگی خواهد بود واین خصیصه خود باعث افزایش تاب آوری خواهد شد (ضرامی ، حمید – ۱۳۸۹).
۸- تعیین سطوح انتظار به صورت شفاف : شخص باید متوجه انتظارات خود از جامعه و انتظارات جامعه از او باشد وبه صورت شفاف باخود برخورد کند و موقعیت خودش را بشناسد این امر باعث جلوگیری از تعارض ها وحفظ آرامش و برنامه ریزی بهترودرنتیجه افزایش تاب آوری خواهد بود. (ضرامی ، حمید – ۱۳۸۹)
۹- ابراز احساسات: هیچ گاه نباید به گونه ای رفتار کنیم که احساسات در درون ما انباشته شود. بلکه باید ضمن احترام به حقوق دیگران به روش معقول ، آرام و با اعتماد به نفس نسبت به ابراز احساسات خودمان بپردازیم (ضرامی ، حمید – ۱۳۸۹).

عوامل تأثیر گذار درتاب آوری:
۱-نظام های اعتقادی :
یافته های فعلی این عقیده را تایید می کند که بسیاری از نظام های اعتقادی مختلف می توانند نقش عوامل محافظ را در فرایند تاب آوری داشته باشند برای مثال در پژوهشی که عوامل محافظ درپیشرفتهای تحصیلی بررسی شده بود نتایج دال براین بود که تمام سطوح اجتماعی – اقتصادی ، دانشجویانی که موفقیتهای خوبی داشتند متعلق به خانواده هایی بودند که در الگوههای اعتقادی آنها نگرش مثبت به زندگی حس قوی هدفمندی و سطوح بالای کار این شخص وجود داشت به عنوان عاملی شناسایی شده است که می تواند کنار آمدن با مسائل را افزایش دهد و حس معنا وهدفمندی را در طول موقعیت های نامطلوب زندگی شکوفا کند (حسینی قمی، طاهره، سلیمی بجستانی ، حسین – ۱۳۹۰ ).

۲-مذهب :
افراد تاب آور با احتمال بیشتری در رویارویی با شرایط ناگوار ، در جست و جوی معنا هستند داشتن ایمان ، تحمل افراد رادر برابر سختی ها افزایش می دهد و آنها رابرای غلبه چالشها و تغییرات در زندگی یاری می دهد. همچنین ارتباطات فرا معنوی (یعنی به قدرت بزرگتر ایمان داشتن) به عنوان عوامل حمایت خودی در جهت ایجاد و تسهیل تاب آوری یاد شده است و اعتقادات مذهبی به عنوان تکیه گاه و پشتیبان برای سازگاری بیشتر فرد ، عمل می کند همین طور معنویت عامل کلیدی برای پرورش تاب آوری دانسته شده است در مطالعات مختلف نشان داده شده است که معنویت به افراد کمک می کند که هیجانات منفی خود را کاهش داده و از تنش و اضطراب خود بکاهد و بهتر بتوانند مشکلات زندگی شان را مدیریت کنند و بتوانند از راهبردهای مناسبی درجهت کاهش استرس و افسردگی شان استفاده نمایند و در عین حال ، سلامت روان شان حفظ نمایند زیرا وجود افسردگی وتنش و اضطراب به عنوان یک عامل خطر زا می تواند زمینه بروز بیماری های جسمی و مشکلات متعدد بهداشت و روان را فرهم کند (حسینی قمی ، طاهره، سلیمی بجستانی ، حسین – ۱۳۹۰ ).

۳-نظم دهی هیجانی :
افراد همانطور که رشد می کنند می آموزند که کنش ها ، رفتارها وپاسخ های هیجانی خود را کنترل کنند. توانایی تعدیل انگیختگی ، افراد را قادر می سازد لذت رابه تأخیر اندازند ، کنترل تکانه ای را افزایش دهند ودر شرایط پراسترس واضح تر فکر کنند.
مادرانی که قادرند هیجانات خودراتعدیل و کنترل کنند فرزندانی دارند که نمرات ریاضی و شفاهی آنها بالاتر است فرزندانی که قادر بودند هیجانات خود را تعدیل کنند توجه مثبت فراخوانی می کردند. روابط اجتماعی مثبت ایجاد می کردند وصلاحیت شناختی و اجتماعی – هیجانی از خود نشان می دادند (بنزیس-۲۰۰۶ ).
امیدواری :امیدواری و تاب آوری قادرند تعمیرات بهزیستی روان شناختی رابه طور ترکیبی پیش بینی کند درتوجیه این یافته می توان گفت که با ارتقای تاب آوری فرد می تواند در برابر عوامل استرس زا و همچنین عواملی که سبب به وجود آمدن بسیاری از مشکلات روان شناختی می شود از خود مقاومت نشان داده وبرآن ها غلبه کند ، تاب آوری با تعدیل و کم رنگ تر کردن عواملی چون استرس و افسردگی ، بهزیستی روانی افراد را تضمین می کند و درامیدواری،شخص می تواند نیروهای خلاقه ی خویش را درراه بهبود چگونگی زندگی به کار برد. رفتارهای اعتماد برگزیند واحساس بهزیستی و رضایت از زندگی داشته باشد (خسروشاهی،جعفر،هاشمی نصرت آباد،تورج – ۱۳۹۰).
خصوصیات فردی ، خانوادگی ، اجتماعی :
پژوهش ها نشان می دهد که خصوصیات فردی خانوادگی اجتماعی می تواند در تاب آوری کودکان تأثیر بسزایی داشته باشد که به این خصوصیات ،عوامل محافظتی گویند عوامل فردی محافظتی شامل مهارتهای حل مسأله آینده جویی، خودگردانی اعتماد به نفس و شایستگی و توانمندی اجتماعیی فرد است و عوامل محیطی محافظتی نیز شامل فرزند پروری مقتدرانه، پیوند های مهربانانه،ویژگی های مثبت والدین وخانواده،ایجاد فرصت هایی برای مشارکت (درون خانوادگی) ،ارتباط بابزرگسالان حمایت گر وشایسته در خارج از خانواده ،ارتباط مثبت با همسالان مدارس موثر ، پیوند با سازمان های اجتماعی از قبیل مدارس گروه ها ، اردوها ، کانون ها و داشتن اورژانساجتماعی خوب مانند خط تلفن بحران و دستیابی به مراقبت های بهداشتی وعمومی (برون خانوادگی) است. در کنار عوامل محافظتی مزبورنقش جنسیت نیز ملاحظه پذیر است. نتایج پژوهش های جدید اکسنچر نشان داد که زنان تاب آوری بیشتری نسبت به مردان داردند.(صفاری نیا ، مجید – بازیاری میمند ، مهتاب – ۱۳۹۲)

تحقیقات خارجی
۱- پژوهش انالریکسون ، جان والاندر و فرد بایستی (۲۰۰۵) پیرامون این نکته که به یافته هایی دست پیدا کردند که نشان داد تاب آوری متغییری است که می تواند کیفیت زندگی را در نوجوانان یا معلولیت حرکتی افزایش دهد (میکاییلی،نیلوفر،گنجی،مسعود، طالبی جویباری،مسعود -۱۳۹۱).
۲- پژوهش تالی هیمانی (۲۰۰۲) در مورد تاب آوری و چیره شدن بر مشکلات و انتظارات آینده در خانواد های با کودکان نیازبه الگو های سازگاری و حمایتی دارند زیرا پدر و مادرها مجبور به ایجاد تغییراتی در زندگی خود می شوند ودر زندگی اجتماعی خود ونیز سطوح بالایی از سر خوردگی و نارضایتی وتلاش زیادی بر حفظ زندگی عادی قبلی خود می کنند (میکائیلی ، نیلوفر، گنجی ، مسعود، طالبی جویباری، مسعود -۱۳۹۱).
۳-پژوهش گر میچل کرپیل و دوناهندرسون کینگ (۲۰۱۰) با عنوان ارتباط بین استرس ، سبکهای مقابله و خوش بین دردانشجویان دوره ی لیسانس انجام دادند که نتایج نشان داد که بین خوش بینی و راهبردهای مقابله رابطه وجود دارد وبهعلاوه خوش بینان از راهبردهای مقابله مثبت تر استفاده می کردند و کمتر احتمال داشت که تربیت وآموزش را به عنوان یک منبع استرس در نظر بیگرند ، در حالیکه دانشجویانی که از سبکهای مقابله منفی و غیر متعهدانه استفاده می کردند ، بیشتر احتمال داشت که تربیت وآموزش رابه عنوان منبع استرس و فشار یا به عنوان یک گریز در نظر بگیرید. .(جلیلی ،علی ،حسینجاری ،مسعود -۱۳۸۹)۴-پژوهش دنیل دیوید و همکاران(۲۰۱۰) با عنوان ارتباط بین پاسخهای مقابله ای و خوش بینی – بدبینی در پیش بینی سطوح رنج و ناراحتی که بیماران سرطانی متحمل می شوند انجام دادند نتایج این پژوهش نشان داد که خوش بینی – بدبینی و پاسخهای مقابله ای با سطوح رنج و ناراحتی که بیماران سرطانی متحمل می شوند رابطه دارند.(نصیر ،مرضیه-۱۳۸۹)
۵-گارمزی (۲۰۰۲):فعالیت های عالمانه واولیه گارمزی موجب پیشبرد مطالعه در حوزه تاب آوری شد به منظور فهم تاب آوری مطالعه ای طولی انجام دادند دراین پژوهش بیش از بیست سال براثرات تراکمی عوامل فشار زای زندگی بر متغییرهای متعددتوانمندی تمرکز شده ،درحدود دویست کودک به همراه خانواده هایشان دراین مطالعه شرکت کردند (جلیلی ،علی ،حسینجاری ،مسعود -۱۳۸۹).

تحقیقات داخلی:
۱- سامانی و همکاران (۱۳۸۷) در پژوهشی با عنوان تاب آوری،رضایت از زندگی و سلامت ایران نشان دادند که کاهش مشکلات هیجانی از عوامل مؤثر به افزایش سطح رضایت از زندگی بود ( پورسردار،فیض الله،عباس پور،ذبیح الله،عبدی زرین، سهراب ، سنگری، علی اکبر-۱۳۹۱)
۲- بررسی ارتباط بین سرسختی روان شناختی و خود تاب آوری با فرسودگی شغلی که توسط آقایان دکتر محمد نریمانی دانشیارگروه روان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی ومسلم عباسی ، کارشناس ارشد روان شناسی ، در کارکنان زندان های استان اردبیل را مورد بررسی قرار گرفت که منجر به اثبات رابطه معنی داری بین فرسودگی شغلی وتاب آوری شد ( نریمانی،‌محمد،عباسی،مسلم – ۱۳۸۸).
۳- رابطه راهبرد های فراشناختی و خلاقیت با تاب آوری در دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر توسط دکترمحمد علی بشارت وطاهره عباسپوردوپلانی انجام شده است که نتیجه نشان دادکه بین خلاقیت وتاب آوری دانشجویان رابطه مثبت معنی دار مشاهده شده است (بشارت ، محمدعلی ، دوپلانی- ۱۳۸۵).
۴- رابطه راهبردهای مقابله با استرس و تاب آوری با خوش بینی در دانش آموزان دختر مقطع متوسطه شهرستان دزفول توسط خانم مرضیه نصیرانجام گردید ورابطه معنی دارای بین تاب آوری وخوش بینی در دانش آموزان مشاهده شد ( نصیر ، مرضیه -۸۹).
۵- پژوهش پیرامون عوامل مؤثر بر تاب آوری در افراد مواجه شده با ضربه روانی که توسط آقایان سید جواد سید محمودی( کارشناس ارشد دانشگاه شیراز) چنگیز رحیمی استادیار دانشگاه شیراز ،‌ نوراله محمدی (استاد یار دانشگاه شیراز)انجام شده است ونتیجه آن نشان دادکه که عاطفه مثبت ،عاطفه منفی ،وخوش بینی ،تاب آوری رابطه معناداری دارند می توانند تغیرات آن را تبین کنند (سید جوادی ،سیدمحمود،رجبی، چنگیز ،محمدی ،نوراله – ۱۳۸۸).

محقق : محمد جواد تجویدی

استادراهنما : دکتر اعظم مرادی

ویراستار : لیلا سپیانی / آذرماه1395