تاریخچه راه‌های تجاری خراسان

حمل و نقل و ارتباطات
نگاهی به تاریخچه راههای تجاری که از خراسان می گذرند: راه خراسان
سوابق تاریخی نشان می دهد که راه ابریشم از قدیمی ترین مسیرهای مبادله کالاهای تجاری و دانش و فرهنگ بشری بین تمدنهای یونانی و لاتین با آسیای شرقی ، هندوستان و چین بوده که بخش عمده ای از این راه از قلمرو ایران از خراسان عبور می کرده است .مبدا این راه در ایالت(( چان آن )) در شرق چین بوده و از طریق دو مسیر شمالی و جنوبی به غرب چین و کاشغر متصل می شده است . راه ابریشم از کاشغر به سمرقند و بخارا و سپس مرو در ترکمنستان امروزی می رسید و در آنجا از طریق عبور از خطه خراسان و گرگان به ری و سپس همدان می رفت و از آنجا به 2 شاخه تقسیم می شد یک شاخه از طریق تبریز و ایروان به ترابوزان و سواحل دریای سیاه و شاخه ای دیگر با عبور از دجله و در امتداد رود فرات تا انطاکیه در آسیای صغیر ادامه یافت و به سواحل دریای مدیترانه می رسید .
مطالعات تاریخی نشان می دهد که همزمان با گسترش روابط بازرگانی میان تمدنهای شرق وغرب جهان در سده دوم قبل از میلاد ، راه ابریشم نیز از به هم پیوستن راههای فرعی و محلی آن زمان به وجود آمده و تقریبا حدود 1800 سال یعنی تا سده شانزدهم دایر و از اعتبار تجاری و بازرگانی گسترده برخوردار بوده است . همواره قسمتهای طولانی و مهمی از راه ابریشم در قلمرو ایران قرار داشته و بویژه در دوران حکومت پارتیان و اشکانیان و ساسانیان درآمدهای سرشاری نصیب ایرانیان می کرده است . مسیر کاروان رو 12هزار کیلومتری راه ابریشم پس از قرنها بهره برداری و رونق تجاری و طی فراز و نشیبهای بسیار از اواخر قرن 14 میلادی و به دنبال بسط و گسترش راهها و حملو نقل دریایی بتدریج اهمیت خود را از دست داد و به دنبال انقلاب صنعتی و استفاده از کشتیهای بخار تجاری متروکه شد .
دهه 80 قرن بیستم میلادی را می توان نقطه عطفی در حیات حمل ونقل و تجارت زمینی پس از چند قرن رکود تلقی کرد که بار دیگر توسعه تجارت زمینی اسیا -اروپا در دستور کار بین المللی قرار گرفت .
وقایع سیاسی و اقتصادی دهه 80 از قبیل فروپاشی نظامهای متمرکز سوسیالیستی و باز گشایی مرزهای تجاری آنان و بهبود روابط بین کشورهای آسیایی تجدیدنظر در برخی سیاستهای بنیادی اقتصادی و بازرگانی از قبیل عدم حمایت از تولید داخلی و تفکر آزاد سازی تجارت جهانی و نیز جهشهای اقتصادی کشورهای آسیایی بویژه درشرق و جنوب شرق آسیا و ایجاد کانونهای جدید تجارت بین المللی در آسیا مورد توجه و بررسی جدی محافل جهانی قرار می گرفت و استفاده از مسیرهای زمینی (جاده ای -ریلی ) به جای راههای دریایی در تجارت آسیا – اروپا دوباره مطرح گردید .
با عنایت به این ویژگیها سازمان ملل و کمیسیون اسکاپ(کمیسیون اقتصادی و اجتماعی برای آسیا و پاسفیک ) در چهل و هشتمین نشست خود در سال 1992 برنامه ای کلان و یکپارچه را برای سازماندهی و هدایت چگونگی رشد شبکه ها و حمل ونقل زمینی در آسیا تصویب کرد که به نام طرح (( آلتید )) یا ( توسعه شبکه زیر بنایی حمل و نقل زمینی آسیا ) شناخته می شود . در طرح تجدید نظر شده (( آلتید )) حداکثر استفاده از شبکه موجود و بهینه سازی ان همراه با موافقت نامه های همکاری درون منطقه ای ، مورد تاکید قرار گرفته است و در صورت بهره برداری صحیح و بموقع ایران از نتایج بررسیهای نجام شده این طرح موقعیت تجاری و حمل ونقلی بسیار متمایزی برای کشور ایجاد خواهد شد که استان خراسان بلحاظ مجاورت با کشورهای آسیای میانه و افغانستان و عبور قسمت عمده ای از شبکه جاده ای و ریلی از داخل آن جایگاه مهمی دراین طح دارد .

وضعیت راهها
شبکه جاده ای
طول راههای خراسان در پایان سال 1375 در مجموع حدود 37466 کیلومتر بوده که معدل 6/18 % راههای کشور است این شبکه شامل 2188 کیلومتر (8/5 %) راه اصلی با مشخصات- 59/35 کیلومتر (5/9%) راه فرعی با مشخصات – 5111کیلومتر (6/13%) راه روستایی با مشخصات – 1281 کیلومتر (4/3% ) راه مرزی شناخته شده است که جمعا حدود 32 % از کل شبکه جاده ای استان راتشکیل می دهد و 68% از کل طول انواع راههای استان بدون مشخصات می باشند (حدود 25324کیلومتر ) مجموع راههای استان بدون احتساب راههای مرزی که کاربردی نظامی – امنیتی دارند حدود 35645 کیلومتر است . 5/30% از راههای استان را راههای با مشخصات کشور، بدون راههای مرزی حدود 8/64% بوده است .

حمل ونقل جاده ای
در حال حاضر مرحله اول پایانه باری مشهد و بیرجند در استن ساخته شده و مورد استفاده قرار گرفته است . در سال 1375 تعداد 246 شرکت حمل ونقل در استان فعالیت داشته اند . در سالهای اخیر بویژه حمل ونقل استان خراسان به دلیل ارتباط اقتصادی با کشورهای استقلال یافته شوروی سابق (آسیای میانه) تحولی گسترده و بنیادی گرفته است به طوری که تعداد شرکتهای حمل ونقل بین المللی از 5 شرکت در سال 1371 به 92 شرکت در سال 1375 و 119 شرکت در سال 1376 رسیده است . این شرکتها دارای 1924 دستگاه تریلی ، 115دستگاه کامیون ده چرخ، 516 دستگاه کامیون 6چرخ با مجموع ظرفیت حدود 45000 تن بار بوده اند و ضمنا 18 نمایندگی شرکتهای حمل ونقل از سایر نقاط کشور در استان مشغول فعالیت هستند .

شبکه راه آهن راه آهن خراسان
طول خطوط راه آهن در حوزه استان خراسان 499 کیلومتر است . که 334 کیلومتر آن مربوط به خط مشهد – تهران و 165 کیلومتر دیگر مربوط به سرخس تا ایستگاه فریمان می شود . کشورهای آسیای میانه گزینه های راه آهن مختلفی به بنادر جنوبی و شرقی دارند که یکی از این گزینه ها ارتباط راه آهن ترکمنستان به مشهد و اتصال به شبکه راه آهن سراسری ایران می باشد . راه آهن ترکمنستان از طریق تاشکند (ازبکستان ) – آلماتا(قزاقستان) به بندر لیان یون کانک(چین) مرتبط می باشد . خط سرخس – مشهد به منظور برقراری ارتباط سراسری بین شبکه راه آهن کشورهای تازه استقلال یافته در آسیای میانه و شمال شرق آسیا و ایجاد ارتباط از طریق خاک کشور جمهوری اسلامی ایران با اروپا و نیز کشورهای حاشیه خلیج فارس احداث شد که در واقع احیای جاده ابریشم سابق از طریق راه آهن می باشد . اجرای این طرح که فاصله 14 هزار کیلومتری راه آهن بنادر چین را به استانبول به 9500 کیلومتر کاهش داده است ، تاثیر مهمی در ایجاد و استحکام روابط سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی کشورهای منطقه و نیز امنیت کشورها و مقابله با ترفندهای استکبار جهانی دارد . احداث این خط از سال 1371 آغاز شد و در بهار 1375 به پایان رسید و برای ظرفیت جابجایی نهایی آن 8 میلیون تن بار و یک میلیون مسافر در نظر گرفته شد ه است . چنانچه راه آهن مشهد (ایستگاه فریمان )- بافق به طول حدود 720 کیلومتر احداث گردد فاصله آلماتا و تاشکند با بندر عباس حدود 1070 کیلومتر کمتر خواهد شد یعنی فاصله تاشکند و آلماتا با بندر عباس به ترتیب به حدود 2785 و 3557 کیلومتر خواهد رسید که دراین صورت با توجه به فاصله 4995 کیلومتری آلماتا تا بندر لیان یون کانک (چین) بهترین مسیر برای دستیابی کشورهای آسیای میانه به دریای آزاد از طریق ایران و با گذر از خط راه آهن مشهد – بافق خواهد بود .
احداث این خط آهن اهداف دیگری را نیز به شرح زیر تامین می کند :
– محرومیت زدایی از ناحیه شمال شرقی کشور و ارنباط استانهای یزد ، کرمان به جنوب خراسان .
– ارتباط بین معادن سنگ آهن سنگان و زغال سنگ طبس با مراکز فولاد خراسان و فولاد مبارکه و ذوب آهن اصفهان .
– ارتباط شهر مشهد با استانهای کرمان ،هرمزگان و یزد و ارتباط استان خراسان با بندر عباس از طریق راه آهن .
– پل ارتباطی ایران به افغانستان از طریق ادامه انشعاب تربت حیدریه به معدن سنگان به دوغارون .
ارتباط راه آهن آسیای میانه با پاکستان با تکمیل راه آهن در دست ساخت کرمان – زاهدان و همچنین دو خطه کردن محور هران – مشهد از دیگر اقدامات در دست اجرا در زمینه توسعه شبکه راه آهن می باشد که موجب افزایش ظرفیت و تسریع در جابجایی مسافر وبار خواهد شد . شبکه راه آهن استان علاوه بر 499 کیلومتر خط اصلی دارای 74 کیلومتر خطوط مانوری و 21 کیلومتر خطوط صنعتی و 17 کیلومتر ایستگاه در محور مشهد – تهران و 8 ایستگاه در محور سرخس (3ایستگاه دایر و 5 ایستگاه دردست ساخت )است .به طور متوسط هر روز 7 قطار مسافربری وارد استان شده و در همان روز برمی گردد . این تعداد در ایام نوروز در روزو در ماههای مرداد و شهریور به 12 قطار در روز میرسد .

فرودگاهها فرود گاه خراسان
در استان خراسان 5 فرودگاه در شهرهای مشهد ، بیرجند ، بجنورد ، سرخس ، و سبزوار قرار دارد .
فرودگاه مشهد: در حال حاضر قابلیت پذیرش هواپیماهای پهن پیکر را دارد و به علت افزایش تعداد پرواز ، طرح توسعه آن از جمله احداث پایانه ((حج)) در دست اجراست .
– فرودگاه بیرجند: قابلیت پذیرش هواپیماهای نیمه سنگین را دارد که به دلیل نامناسب بودن باند موجود از نظر جهت وزش باد و استانداردهای ایمنی و نیز افزایش تعداد پرواز ، احداث باند جدید آن از اواخر سال 1373 اجرا شده است .
– فرودگاه بجنورد: قابلیت خدمات دهی به هواپیماهای سبک وسنگین و متوسط را داراست .احداث این فرودگاه با هدف ارائه خدمات پروازی به صنایع بزرگ و جابجایی مسافر در سال 1370 روع و در سال 1375 به بهره برداری رسیده است .
– احداث فرودگاه سرخس در سال 1373 شروع و در سال 1375 به طور محدود در جریان افتتاح راه اهن سرخس مورد بهره برداری قرار گرفت و هم اکنون توسعه باند و پایانه آن در دست اجراست که پس از اتمام آمادگی پذیرش کلیه پروازهای بدنه متوسط و سنگین را خواهد داشت . از این فرودگاه در صورت شکوفا شدن منطقه آزاد تجاری سرخس برا ی برقراری ارتباط استان با کشورها ی آسیای میانه و سایر نقاط کشور بهره برداری خواهد شد .
– فرودگاه سبزوار: تا آخر سال 1377 به بهره برداری می رسد . این فرودگاه برای پذیرش هواپیماهای سبک و متوسط طراحی شده است .

حمل ونقل هوایی
3429 تن کالا از طریق خطوط هوایی در سال 1375 از استان خراسان خارج شده است که 27% آن به منظور صدور به خارج از کشور از طریق فرودگاه مشهد بارگیری و حمل شده است .
حدود 1207980نفر مسافر به وسیله 12646 پرواز هوایی در سال 1375 از طریق فرودگاههای استان خارج شده اند که خروج 97% آنها از فرودگاه شهید هاشمی نژاد مشهد انجام شده است . تعداد مسافر و پروازهای وارد شده به فرودگاههای استان تقریبا برابر همین آمار است تعداد مسافر به مقصد خارج از کشور حدود 119632نفر و مسافر وارد شده به استان از سایر کشورها معادل 121641 نفر در سال 1375 بوده است که تقریبا همه آن مربوط به فرودگاه مشهد میشود .

سهم نسبی جابجایی بار و مسافر از طریق جاده ، راه آهن و فرودگاه
مجموع کالاهای داخلی خارج شده از پایانه های جاده ای ، راه آهن و فرودگاههای استان در سال 75 که برای آنها بارنامه صادر شده است ، حدود 8011537 تن بوده که 37/90 % آن مربوط به جاده و 6/9% مربوط به راه آهن و 03/0 % مربوط به حمل و نقل هوایی بوده است .

ارزیابی عملکرد فراملی ، ملی و منطقه ای شبکه حمل ونقل استان
موقعیت جغرافیایی استان از لحاظ همجواری با کشورهای آسیای میانه به این کشورها کمک می کند تا بسادگی از طریق ایران به بازارهای بین المللی دسترسی یابند به طوری که هم اکنون عمده ترین جریان حمل و نقل جاده ای و راه آهن کشورهای شمالی از طریق قلمرو خراسان برقرار می گردد .
عمده ترین محورهایی که در این مورد به کار گرفته شده اند عبارتند از :
– لطف اباد ، باجگیران و قوچان که بجز 50 کیلومتر آن به صورت راه اصلی است بقیه راه فرعی دستریی و یا فرعی با مشخصات محسوب می شود .
– قوچان – سبزوار که به صورت راه فرعی دسترسی و پس از آن به طرف تهران راه اصلی است .
– محورهای مرتبط به اسکله های بندر عباس که در قلمرو استان علاوه بر عبور از راه اصلی موجود به طور عمده از گذرگاه های با مشخصات فرعی و فرعی دسترسی عبور می گذرد .
– راه ارتباطی از طریق شهر مرزی سرخس که فقط 20 کیلومتر آن داری مشخصات فنی و بقیه به صورت راه فرعی دسترسی است .
– راه آهن مشهد – سرخس
– فرودگاه مشهد که در صورت ایجاد تسهیلات پروازی مناسب قادر خواهد بود خدمات پروازی به کشورهای شمال استان را تامین کند در عین حال هم اکنون این فرودگاه برای پروازهای داخلی و بین المللی مورد استفاده است .
– فرودگاه سرخس که در صورت شکوفایی منطقه آزاد ، برای پروازهای خارجی از آن بهره گیری خواهد شد .همچنین شبکه حمل ونقل جاده ای استان به دلیل وجود مرقد مطهر حصرت رضا (ع) و جاذبه های طبیعی همه ساله مورد استفاده زایرین و گردشگران داخلی و خارجی قرار می گیرد .

پست
سازمان پست با به کار بردن روشهای کم هزینه ، وظیفه ارسال نامه ها ، اسناد ، مطبوعات و ارائه سایر خدمات مورد نیاز مردم را به عهده دارد که ضمن کاهش سفرهای شهری و بین شهری ، موجب صرفه جویی در وقت و هزینه های مالی می گردد که در کاهش میزان رفت وآمد و آلودگی شهرهای بزرگ نیز تاثیر بسزایی دارد . وظایف پست را در شهرها ، ادارات – باجه های پست شهری – نمایندگیها یپستی – صنودقهای پستی دولتی و شخصی ودر روستاها دفاتر پستی روستایی – دفاتر مشترک پست و مخابرات – نمایندگیها – مراکز نامه رسانی و پست سیار به عهده دارند .

مخابرات
در پرتو پوشش گسترده و فراگیر ارتباطات ، دنیا به یک دهکده جهانی تبدیل شده است . هر چه دامنه ارتباطات و شبکه پیوسته اطلاعات گسترش یابد جامعه ازپیشرفت بیشتری برخوردار می شود و بستر لازم برای حرکت سریع و سرعت کاروان توسعه مهیا می گردد ، به طوری که می توان گفت (( وسیع ترین شبکه ارتباطی متعلق به پیشرفته ترین کشورهاست )).
شرکت مخابرا ت استان در راستای سیاستهای پیش بینی شده و با استفاده از پیشرفته ترین فناوری در کیفیت و کمیت تلاش کرده است تا ضمن ارائه خدمات گسترده به مردم ، به امزش فنی و تخصصی کارکنان نیز بپردازد . همچنین با بهره مندی از توانمندیهای بخشهای غیر دولتی و ایجاد رقابت سالم موجب افزایش خدمات و ارتقای شاخصهای ارتباطی را فراهم سازد .
در حال حاضر تعداد176 مرکز تلفنی در 162 شهر و روستای استان به کارخدمات رسانی اشتغال دارند و حدود 10 هزار کانال بین شهری و 374 کانال ارتباط مستقیم در استان مورد استفاده قرار می گیرد . با بهره برداری از ایستگاههای جدید مایکروویو به شیوه دیجیتال ، امکان برقراری ارتباط مخابراتی توسعه یافته بیش از پیش فراهم خواهد شد .
تعداد روستاهای دارای مرکز تلفن به 1294 رسیده که امکان استفاده از مخابرات را برای 1512490 تن از روستاییان رامهیا کرده است . در مرحله اول استفاده از تلفن همراه (موبایل) – امکانات بهره برداری از 10 هزار شماره راه اندازی گردید که مردم در شهرهای مشهد و سبزوار ازآن استفاده می کنند . شبکه اطلع رسانی (دیتا) نیز در بسیاری از نقاط استان مورد استفاده قرار دارد و امکان برقراری ارتباط با بیش از 40 هزار پایگاه اطلاع رسانی در سراسردنیا از قبیل ((شبکه ملی ایران پک)) ، (( شبکه بین المللی اینترنت )) و … فراهم گردیده است .