علی عطارد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد ،گروه مدیریت صنعتی، اصفهان، ایران
aliataroodsr@yahoo.com
دکتر مهرزاد نوابخش، استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد، گروه صنایع، اصفهان، ایران
mnavabakhsh@yahoo.com
تحلیل کارایی و تخصیص منابع به بخش های مختلف بیمارستان شهید بهشتی داران با استفاده از روش تحلیل پوششی داده هاDEAو رتبه بندی آن با مدل اندرسون – پیترسون
چکیده
مقدمه : با توجه به اینکه در عصر حاضرسازمان ها با کمبود منابع مواجع هستند بیمارستان به عنوان مهم ترین سازمان که درصد بالایی از منابع بخش سلامت رابه خود اختصاص می دهد از اهمیت خاصی برخوردار است.در حال حاضر یکی از اساسی ترین مسائل پیش رو ی مدیران و مسئولان بخش سلامت به خصوص بیمارستان ها ، مسئله تخصیص منابع و ارزیابی عملکرد بیمارستان در جهت تخصیص منابع به سایر بخش های آن می باشد. هدف این مطالعه، تحلیل کارایی بخش های مختلف بیمارستان غرضی اصفهان با استفاده از مدل تحلیل پوششی داده ها DEA است.
روش بررسی : مطالعه توصیفی حاضر به صورت مقطعی و در بازه ی زمانی سه ماهه اول سال1391 انجام گردید. جامعه پژوهش شامل کلیه بخش های بیمارستان غرضی اصفهان (15بخش) بوده که کارایی آنها با استفاده از مدل ورودی محور روش تحلیل پوششی داده ها ، با فرض بازدهی متغیر نسبت به مقیاس مورد ارزیابی قرار گرفت.که در این مطالعه، تعداد تخت فعال و تعداد پزشکان به عنوان متغیر های ورودی و تعداد بیماران پذیرش شده ، درصد اشغال تخت و تعداد عفونت های بیمارستانی به عنوان متغیرهای خروجی انتخاب و مورد بررسی قرار گرفتند و جهت تحلیل داده ها از نرم افزار DEA-solver استفاده شد.
یافته ها : نتایج حاصل از تحقیق نشان می دهد که عوامل تولید مازاد در بیمارستان وجود دارد و افزایش کارایی به میزان حداقل 3 درصد بدونه هیچ گونه افزایشی در هزینه ها امکان پذیر است.
نتایج : بر اساس یافته های بدست آمده، با استفاده از روش تحلیل پوششی داده ها مدیران بخش های کارا و ناکارا را تعیین کردند که از بین 15 بخش6 بخش کارا و 9 بخش ناکارا بودند و پیشنهاد می شود تا برنامه ریزی لازم جهت تخصیص مجدد منابع به بخش های ناکارا براساس واحد مرجع تعیین شده از تلفیق واحد های کارا صورت پذیرد و در نهایت واحد های کارا نیز رتبه بندی شدند.
کلمات کلیدی: کارایی، تخصیص منابع، تحلیل پوششی داده ها، ارزیابی عملکرد، بیمارستان،رتبه بندی اندرسون – پیترسون.
مقدمه
بیمارستان ها به عنوان یکی از مهم ترین سازمان های ارائه دهنده خدمات بهداشتی و درمانی بخش سلامت حساسیت و اهمیت ویژه ای را در اقتصاد سلامت دارند. این ویژگی به خصوص در کشور های در حال رشد، با توجه به زیر ساخت های اقتصادی و آسیب پذیر شدید آن ها در مقابله با نوسانات بازار های پولی و مالی اهمیت ویژه ای پیدا می کند. بطوری که پاسخگویی کامل به نیاز مصرف کنندگان این بخش حتی در پیشرفته ترین کشور های دنیا عملا دور از دسترس به نظر می رسد. به علاوه این مراکز درصد بالایی از منابع بخش سلامت را به خود اختصاص می دهند. بنابراین اسفاده بهینه از منابع آن ها که مصرف کنندگان کلیدی در سیستم بهداشتی و درمانی محسوب می شوند اهمیت بسیار زیادی دارد. و ارزیابی کارایی بخش های بیمارستان نقش مهمی در استفاده بهینه از منابع را دارد.
انداره گیری کارایی با روش های مختلفی انجام می شود که در این مقاله، به بررسی و ارزیابی نحوه ی استفاده از منابع این بخش ها با بهره گیری از مفهوم کارایی و با استفاده از روش تحلیل پوششی داده ها پرداخته شده است تا چگونگی استفاده بهینه از منابع و ظرفیت های موجود در جهت بهبود و توسعه فعالیت ها مورد بررسی قرار گیرد.
تحلیل پوششی داده ها توسط charnes و cooper به عنوان یک روش تعیین کارایی نسبی واحد های متجانس مطرح شد. در ابتدا این روش در پایان نامه دکتری Rohades آغاز شد او با رهنمایی کوپر و چارنز به ارزیابی توسعه و پیشرفت تحصیلی مدارس ملی آمریکا پرداخت که معروف به مقاله CCR است که با تبدیل ورودی ها و خروجی های چندگانه یک بنگاه به یک خروجی مجازی و و یک ورودی مجازی ، روش Farrel که بر اساس دو ورودی و یک خروجی ارائه شده بودجامعیت بخشید؛ به طوری که فرایند تولید چند عامل ورودی و خروجی را رد بر می گیرد. این روش اغلب به عنوان روش ارزیابی کارایی در جهان امورد استفاده قرار می گیرد. علاوه بر اندازه گیری کارایی، نوع بازده به مقیاس تولید را نیز ارائه می دهد.
در سال 1982مدل دیگری به نام مدل مضربی توسط Charnes ، و مدل نسبت مخروطی در سال 1982 توسط Charnes و Cooper و Huang، مدل جمعی در سال 1985 توسط چارنز و … در حوزه تحلیل پوششی داده ها ارائه شددند.همچنین در سال 1984 مدل دیگری با نام BCC توسط بنکر ،چارنز و کوپر معرفی گردید.
در سال 1993، اندرسون پیترسون[1] روشی را برای رتبه بندی واحد های کارا پیشنهاد کردند. در این روش، یکی از واحد ها حذف شده و تاثیر آن بر روی مرز کارایی بررسی می شود. بدین ترتیب واحد های ناکارا همان مقدار ناکارایی خود را می گیرند ولی واحد های کارا مقدار بزرگتر یا مساوی یک (در ماهیت ورودی) را به خود اختصاص می دهند. بنابراین واحد های کارا نیز مانند واحدهای ناکارا رتبه بندی می شوند.
ابوبکر[2] و همکاران (2010)، عملکرد زنجیره تامین در میان آزمایشگاه های بیمارستان های دولتی را با استفاده از تحلیل پوششی داده ها اندازه گیری کردند. هدف آنها بررسی میزان کارایی واحد های تصمیم گیرنده در آزمایشگاه های بیمارستان دولتی در استفاده از زنجیره تامین خود با رضایت پزشکان بود. پژوهشگران دو پرسشنامه شامل دو بعد یعنی ابعاد رضایت پزشکان، و نهاده های زنجیره تامین تدوین کردند و داده های مربوط را از میان مدیران ارشد آزمایشگاه ها و 30 پزشک دو آزمایشگاه بیمارستانی در مالزیا جمع آوری کردند. در نهایت با استفاده از تحلیل پوششی داده ها، مرز کارایی برای آزمایشگاه های بیمارستان، تحت حالات مختلف محاسبه کردند.
آتینگا و همکاران[3]( 2011)، رابطه بین ارتباطات، تواضع و فروتنی کارمندان،حمایت و مراقبت، محیط و تسهیلات، و زمان انتظار را با میزان رضایت مشتریان و کیفیت ارائه خدمات در 2 بیمارستان عمومی در کشور غنا بررسی کردند. نتایج نشان داد از بین 5 عامل مورد مطالعه عوامل حمایت و مراقبت، محیط و تسهیلات و زمان انتظار مشتری اثر معناداری بر میزان رضایت مشتری و کیفیت ارائه خدمات در بیمارستان دارند.
یوسفی وهمکاران (1389) به مقیاس روش های موجود تخصیص منابع و تطبیق آنها با شرایط کشور و همچنین بررسی امکان انتخاب و بومی سازی ترکیبی از این شاخص ها و ارزیابی وضع موجود تخصیص منابع نظام سلامت در ایران براساس آنها پرداختند. مهم ترین شاخص هایی که مورد استفاده قرار گرفت عبارت بودند: جمعیت، مرگ و میر، شاخص های اقتصادی – اجتماعی، هزینه های مربوط به بیماری های شایع، هزینه های مربوط به مناطق دور افتاده و روستایی، میزان مصرف منابع در گذشته، خدمات پزشک خانواده و هزینه های دارویی. نتایج حاصل نشان داد که ترکیب مناسبی از جمعیت، مرگ و درجه محرومیت هر استان می تواند به تخصیص مبتنی بر نیاز منابع نظام سلامت کمک کند. همچنین بین منابع تخصیص یافته و مقدار بودجه ای که بر اساس روش مبتنی بر نیاز محاسبه شده است در برخی استان ها اختلاف زیادی وجود دارد.
در سال های اخیر در اغلب کشور های جهان برای ارزیابی عملکرد نهاده ها و دیگر فعالیت های رایج در زمینه های مختلف کاربرد های متفاوتی از تحلیل پوششی داده ها دیده می شود. علت مقبولیت گسترده این روش نسبت به سایر روش ها، امکان بررسی روابط پیچیده و اغلب نامعلوم بین چند ورودی و خروجی است که در این فعالیت ها وجود دارد(کوپر و همکاران، 2000).
تحلیل پوششی داده ها یک تکنیک ناپارامتریک با رویکرد برنامه ریزی ریاضی برای ارزیابی عملکرد واحدهای تصمیم گیرنده است که ورودی های چندگانه را به خروجی های چندگانه تبدیل می کند(چارنز و همکاران، 1978).
هدف کلی این مقاله، محاسبه مقدار کارایی یر یک از بخش های بیمارستان غرضی اصفهان در دوره مورد نظر و تعیین میزان ورودی های بخش های ناکارا در جهت رسیدن به سطح مطلوب و همچنین رتبه بندی واحد های کارا بر اساس مدل اندرسون – پیترسون می باشد.
روش تحقیق: پژوهش حاضر،مقطعی و تحلیلی گذشته نگر– کاربردی است.جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه بخش های بیمارستان غرضی اصفهان (15 بخش) می باشد. داده های مورد نیاز برای سه ماهه اول سال 91 از واحد اطلاعات، آمار و واحد عفونت بیمارستان و گزارشات و اطلاعات رسمی موجود در بیمارستان تهیه گردید.و از آنجایی که مطالعه تمام جامعه امکان پذیر بوده است نمونه گیری به عمل نیامده است.و به منظور تحلیل داده های جمع آوری شده و دستیابی به نتایج ، از نرم افزار DEA_solver استفاده شده و همچنین برای رتبه بندی واحد های کارا نیز از مدل اندرسون –پیترسون استفاده گردید.
تصمیم گیری درباره ی تعریف ورودی و خروجی ها و نیز تعیین نوع مدل اندازه گیری کارایی که از مهم ترین مراحل مطالعه به شمار می آید لذا در مطالعه اندازه گیری کارایی، انتخاب مناسب ترین مجموعه از متغیر های ورودی و خروجی با مطالعه کتابخانه ای و اینترنتی و تحقیقات کاربردی و مصاحبه با استادان و کارشناسان آشنا با بیمارستان انتخاب شدند که عبارتند از :
الف: ورودی ها :1- تعداد تخت فعال شامل تعداد تخت قابل دسترس در هر بخش چه خالی و چه پر در دوره مورد نظرمی باشد.2- تعداد پزشکان هر بخش: که به عنوان مهم ترین کارکنان بخش طی پرسشنامه مقایسات زوجی انجام شده با AHP ((Expert choice از کارشناسان بیمارستان بالاترین وزن را به خود اختصاص دادند.
خروجی ها : 1- تعداد بیماران پذیرش شده: قبول رسمی بیمارانی که در هر بخش در طی دوره مورد نظربه وسیله بیمارستان بستری شده اند. 2- درصد اشغال تخت: این شاخص با استفاده از فرمول که عبارت است از مجموع تعداد تخت هایی که در یک دوره زمانی معین در اشغال بیمار بوده است. 3- تعداد عفونت های بیمارستانی: : به عفونتی که 72 ساعت بعد از بستری یا عمل جراحی ایجاد شده باشد، عفونت بیمارستانی گویند.لازم به ذکر است که که شاخص تعداد عفونت بیمارستانی به صورت منفی در فرمول ها محاسبه شده است.
از مهم ترین گام ها در ارزیابی عملکرد واحدها انتخاب مدل مناسب بازده به مقیاس و ورودی یا خروجی محور بودن آن می باشد که مفهوم بازده به مقیاس در مدل یعنی، تعیین بازده ثابت نسبت به مقیاس (CRS)، یا بازده متغیر نیبت به مقیاس(VRS) است که بازده ثابت نسبت به مقیاس محدود کننده تر از مدل بازده متغیر می باشد زیرا مدل بازده ثابت، واحد های کارای کمتری را در بر می گیرد. و مقدار کارایی را نیز کمتر نشان می دهدوعلت آن ، حالت خاص بودن بازده ثابت نسبت به مقیاس از مدل بازده به مقیاس متغیر می باشد. مدل بازده ثابت نسبت به مقیاس زمانی مناسب است که همه واحد ها در مقیاس بهینه عمل کنند.
انتخاب مدل ورودی و خروجی محور بر پایه میزان تسلط مدیر بر ورودی و خروجی هاست.که در این پژوهش، با توجه به این نکته که خروجی های مدل کمتر در کنترل مدیر بیمارستان بوده است مدل ورودی محور توصیه می شود.
و در پایان، مدل نهایی با فرض بازده متغیر نسبت به مقیاس (VRS) و بر مبنای حداقل سازی ورودی(BCC) طراحی شد.حل الگوی مورد نظر از نرم افزار DEA-solver و برای رتبه بندی واحد های کارا از مدل اندرسون –پیترسون استفاده شد.
یافته ها : نتایج حاصل از محاسبه کارایی بخش های مختلف بیمارستان شهید بهشتی داران با استفاده از روش تحلیل پوششی داده ها در جدول 1 نشان داده شد. که در ستون اول نام بخش ها، در ستون دوم امتیاز کارایی و در ستون سوم رتبه آن ها بر اساس کارایی مشخص گردید. متوسط کارایی بخش های مورد بررسی با فرض بازده متغیر نسبت به مقیاس 71/0درصد می باشد. و این به معنای این است که با ثابت فرض نمودن سایر شرایط، هر بخش بدون کاهش خروجی های خود می تواند ورودی های خود را حداقل به میزان 29/0در صد کاهش دهد و بر این اساس می توان بیان کرد که برای بخش های بیمارستان غرضی امکان افزایش کارایی به میزان 88 درصد بدون هیچ افزایش هزینه ای وجود دارد.
در این پژوهش با محاسبه کارایی، 6 بخش با کارایی1 که عبارتند از: بخش هایداخلی اعصاب و روان، مامایی، اتاق عمل؛ سی سی یو، پست سی سی یو و اورژانس می باشد و سایر بخش ها ناکارا هستند.
مجموعه مرجع : اساس روش DEA ساختن واحد مجازی است که واحد های مورد بررسی با آن مورد مقایسه می شوند و کارایی آن ها سنجیده می شوند واحد مجازی بایستی خروجی بیشتری از واحد تحت بررسی یا ورودی کمتری را ارائه دهد.
جدول 1: نتایج محاسبه کارایی بخش های مختلف بیمارستان شهید بهشتی داران برای سه ماهه اول سال 1391
نام بخش امتیاز کارایی رتبه ی کارایی
1- نوزادان 645/0 8
2- اطفال 612/0 9
3- ارولوژی و جراحی مردان 405/0 14
4- ارولوژی و جراحی زنان 440/0 13
5- داخلی وعفونی مردان 475/0 11
6- داخلی وعفونی زنان 366/0 15
7- داخلی اعصاب و روان 1 1
8- مامایی 1 1
9- زنان وزایمان 526/0 10
10- اتاق عمل 1 1
11- سی سی یو 1 1
12- پست سی سی یو 1 1
13- آی سی یو 702/0 7
14- دی کلینیک 453/0 12
15- اورژانس 1 1
در جدول شماره 2 واحد های با کارایی 1 را با مدل اندرسون – پیترسون رتبه بندی کردیم.
جدول 2: نتایج محاسبه رتبه بندی واحد های کارا بخش های مختلف بیمارستان شهید بهشتی داران برای سه ماهه اول سال 1391
نام بخش امتیاز کارایی رتبه بندی کارایی
1- نوزادان 645/0 8
2- اطفال 612/0 9
3- ارولوژی و جراحی مردان 405/0 14
4- ارولوژی و جراحی زنان 440/0 13
5- داخلی وعفونی مردان 475/0 11
6- داخلی وعفونی زنان 366/0 15
7- داخلی اعصاب و روان 1 5
8- مامایی 1 2
9- زنان وزایمان 526/0 10
10- اتاق عمل 1 6
11- سی سی یو 1 1
12- پست سی سی یو 1 3
13- آی سی یو 702/0 7
14- دی کلینیک 453/0 12
15- اورژانس 1 4
و در نهایت، به مقایسه وضعیت موجود و وضعیت مطلوب حاصل از نرم افزار DEA-solver پرداخته شد.
جدول 3: وضعیت موجود و وضعیت مطلوب ورودی ها
ورودی اول ورودی دوم
شماره بخش وضعیت موجود وضعیت مطلوب وضعیت موجود وضعیت مطلوب
1- 031/0 016/0 031/0 020/0
2- 062/0 031/0 036/0 022/0
3 – 141/0 057/0 158/0 064/0
4- 101/0 044/0 122/0 053/0
5- 113/0 053/0 061/0 029/0
6- 125/0 045/0 082/0 030/0
7- 035/0 016/0 020/0 020/0
8- 137/0 137/0 036/0 036/0
9- 039/0 0 02/0 046/0 024/0
10- 027/0 027/0 153/0 153/0
11- 023/0 023/0 025/0 025/0
12- 016/0 016/0 020/0 020/0
13- 023/0 013/0 051/0 022/0
14- 047/0 021/0 102/0 046/0
15- 078/0 078/0 066/0 066/0
بحث و نتیجه گیری : در این پژوهش کارایی بخش های بیمارستان شهید بهشتی داران ، مورد سنجش قرار گرفت و نتایج تحقیق بیانگر این است که در جدول 1 ، 6 بخش داخلی اعصاب و روان، مامایی، اتاق عمل، سی سی یو، پست سی سی یو و اورژانس به لحاظ استفاده مناسب از منابع بیمارستان، کارایی 100درصد یا کامل را را کسب کردند و سایر بخش ها ناکارا محسوب شدند. رتبه بندی بین وحاد های کارا انجام شد که بر اساس آن به ترتیب بخش های سی سی یو ، مامایی، پست سی سی یو، اورژانس، داخلی اعصاب و روان و اتاق عمل رتبه های 1 تا 6 را به خود اختصاص دادند و ترتیب کارای واحد های ناکارا به ترتیبآی سی یو، نوزادان، اطفال، زنان و زایمان، داخلی و عفونی مردان دی کلینیک، داخلی و عفونی زنان، ارولوژی و جراحی زنان، ارولوژی و جراحی مردان و داخلی وعفونی زنان رتبه های 7تا 15 را به خود اختصاص دادند
و در نهایت ، تخصیص مجدد منابع برای بخش های غیر کارا انجام شد ، به عبارت دیگر میزان مطلوب ورودی ها برای رسیدن بخش های ناکارا به بخش های کارا تعیین گردیدکه با مقایسه وضعیت موجود و وضعیت مطلوب ورودی ها ، بیشترین اختلاف در مجموع بین این دو سطح مربوط به تعداد ورودی تخت فعال هر بخش بیمارستان می باشد ولی بطور خاص بیشترین اختلاف بین دو سطح مربوط به بخش3 و مقدار ورودی دوم است.کمترین کارایی مربوط به بخش داخلی و عفونی زنان با مقدار366/0 درصد بود.
نتایج بدست آمده نشان میدهد که ظرفیت مازاد منابع تولید در بخش های مختلف بیمارستان وجود دارد لذا مدیریت نیاز به یک برنامه ریزی جامع دارد تا با در نظر گرفتن سایر شرایط اقدام به کاهش این عوامل تولید نماید به علاوه راه اندازی تجهیزات هرتخت فعال در بیمارستان و همچنین هزینه های بالای ثابت و پرسنلی بیمارستان ایجاب می کند تا مدیریت بیمارستان اقدام به حذف رودی های مازاد بر اساس نتایج تحلیل پوششی داده ها نماید واین امر موجب افزایش کارایی بیمارستان خواهد بود از آنجا که تعداد بیماران مراجعه کننده تحت کنترل مدیر بیمارستان نیست، پس در زمینه کمبود خروجی در این پژوهش اعمل نظر امکان پذیر نیست.
بطور کلی، صرفه جویی در ورودی ها علاوه بر بهبود عملکرد و بهره وری وکارایی بخش های بیمارستان شهید بهشتی داران ،منجر به آزاد سازی منابع منجر می شود که این کمک شایانی به افزایش کیفیت درمان و فراهم کردن خدمات بهداشت و درمان بیمارستان خواهد کرد.
پیشنهادات : با توجه به مطالعات انجام شده در این مقاله، پیشنهادات زیر در راستای نتایج به دست آمده برای پژوهش های آتی ارائه می شود:
1- تحلیل حساست واحد های کارا با تغییرات ممکن در ورودی و خروجی ها آن ها.
2- انجام پژوهش مشابه و مقایسه آن در دو سری زمانی مجزا و مقایسه نتایج آن ها با یکدیگر.
3- انجام پژوهش با استفاده از این روش و مقایسه سایر بخش های بیمارستان با نتایج بدست آمده از این پژوهش.
4- بررسی پژوهش ها با سایر روش ها DEA برای بهبود بخشی واحد های ناکارا.
5- رتبه بندی پژوهش ها ارزیابی عملکرد با سایر روش های رتیه بندی.
6-ارزیابی عملکرد بخش های بیمارستان با استفتده از روش ترکیبی مدل تحلیل پوششی داده ها با سایر مدال ها مانند کارت امتیازی متوازن.
منابع :
– پور رضا، ا. و همکاران، (تعیین کارایی فنی بیمارستان های دانشگاه علوم پزشکی تهران با استفاده از روش در تحلیل فراگیر داده ها ) مجله دانشکده بهداشت و انستیتو تحقیقات بهداشتی، دروه 7، شماره 4، ص79-86، 1389.
– فقیه نصیری، م. و همکاران، (ارزیابی کارایی خدمات بهداشت و درمان با استفاده از روش برنامه ریزی خطی) مجله دانشکده بهداشت و انستیتو تحقیقات بهداشتی، دروه 7، شماره 3، ص25-35، 1388.
– یوسفی، م. و همکاران، (تخصیص مبتنی بر نیاز منابع نظام سلامت و ارزیابی وضع موجود تخصیص منابع به استان های ایران) فصلنامه حکیم، دوره 50، ص 10، 1389.
-Abu Bakr, A. et al,”Measuring Supply Chain Performance Among Public Hospital Laboratories”, International Journal of Operations & Production Management, Vol. 59, No. 1, 2010.
– Atinga.A,Nkrumah.G and Domfeh.K,(2011),”Managing healthcare quality in Ghana:anesessity of patient satisfaction” ,International Journal of Heahthcare Quality Assurance,vol. 24,no. 7,pp.548-563.
[1] Andersen-petersen
[2] Abdul Hamid Abu Bakar
[3] Atinga et al
