نویسنده: دکتر علی بنی اسدی
باید توجه داشت که همه انسانها نیازمند رابطه و برقراری ارتباط با دیگران هستند. چرا که انسان اصالتا موجودی است اجتماعی و حیات و زندگی پویا و مولد آدمی در گرو روابط بین فردی و ارتباطات مؤثر و مفید و متقابل با دیگراناست. به سخن دیگر بدون ارتباط مؤثر اجتماعی و تعامل بین فردی، انسان نمی تواند به رشد مطلوب و شکوفایی شخصیت خود برسد.
بخش قابل توجهی از تبلور استعدادها و شکفته شدن توانمندیها، و معنا یافتن قابلیتها و مسئولیت پذیریها و تحول شخصیت متعادل و متعالی انسان، در نتیجه حیات اجتماعی، به برداشتهای مشاهده ای، پیوندهای خانوادگی، اکتسابهای آموزشگاهی و تجارب زندگی جمعی فراهم می گردد، به طوری که هرگونه محرومیت از روابط مطلوب و منطقی با دیگران و دور ماندن از زندگی پویای اجتماعی، زمینه اضطراب و افسردگی و عقب ماندگی فرهنگی را فراهم می نماید.
اما اولین جوانههای ارتباط بین انسآنها در حریم خانواده پدیدار می گردد. روابط درون خانوادگی از اهمیت و حساسیت فوق العاده ای برخوردار است و چگونگی این روابط نقش بسزایی در شکل گیری نگرشها و بازخوردهای اجتماعی، آمادگی و توسعه مهارتهای اجتماعی اعضای خانواده خواهد داشت.
به طور کلی چگونگی روابط درون خانواده بیشترین تإثیر را در توان و نحوه برقراری و استمرار رابطه با دیگران در بین اعضای خانواده خواهد داشت.
پایه و اساس روابط درون خانوادگی بر محور رابطه زن و شوهر (پدر و مادر) استوار است. رابطه خوشایند و آرام بخش زن و شوهرها نه تنها مناسبترین بستر رشد و شکوفایی و تعالی شخصیت آنها را فراهم می نماید، بلکه چنین رابطه ای بین پدرها و مادرها، نیاز همیشه فرزندان را به رابطه گرم و خوشایند و دوست داشتنی با والدین خود تأمین می نماید.
عوامل مهم و مؤثر در برقراری ارتباط و استمرار رابطهها:
1- توجه به ویژگی شخصیتی و نیازهای روانی و اجتماعی معاشران و مخاطبان.
اولین گام در روان شناسی ارتباط، با توجه به ویژگیها و نیازهای عاطفی و روانی همه معاشران و مخاطبان به ویژه اعضای خانواده، نزدیکان و خویشان، بزرگترها و کوچکترها، کودکان و نو جوانان است. در برقراری و حفظ یک ارتباط قوی، پایدار و سازنده و پویا باشناخت ویژگیهای زیستی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی، تمایلات، علایق و انگیزهها، بازخوردها و نگرشها،نیازهای روانی معاشران و نزدیکان نظام ارزشی حاکم به اندیشه و افکار ایشان، اساسی ترین عامل در جهت رسیدن به اهداف برقراری ارتباط است.از جمله ویژگیهای حاکم بر نفسانیات انسانها چنین است که:
همه دوست دارند نقطه آغازین ارتباط با ایشان به دور از زبان تهدید و انتقاد و با اذعان به ویژگیهای مثبت و توانمندیهای ارزشمند آنها باشد.
به عبارت دیگر در برقراری ارتباط با دیگران شایسته و بایسته آن است که با انگیزه و اراده و نیت هدفی متعالی، بیانی گیرا و پر جاذبه و با بهره گیری از واژههای مثبت و خوشایند و تأییدگر نقاط قوت شخصیت طرف مقابل، به میدان ارتباطات مؤثر انسانی وارد شویم. هرگز در مقام ارشاد و هدایت تربیت و اصلاح رفتار معاشران به ویژه کودکان و نوجوان، در ارتباط اولیه با قیافه ای عبوس و گرفته و حالتی عصبانی و پرخاشگر با ایشان مواجه نشویم و شخصیت آنان را تحقیر ننمائیم.
بدون تردید در بین معاشران ما کودکان و نوجوانان بیشتر از دیگران به رابطه صمیمانه و رفیقانه با الگوهای محبوب بزرگسال نیاز دارند. آنان با همه وجود خریدار چهره متبسم و مصمم ما و گل واژههای محبت هستند.
بنابراین باید توجه داشت که همه انسآنها، سالم و خطاکار، آرام و پرخاشگر، با ادب و بی ادب به زبان تأیید و محبت و تکریم دیگران نیاز دارند. و زبان تأیید و تشویق و تکریم و رفتار محبت آمیز می تواند مؤثرترین داروی درمان بسیاری از رفتارهای ناهنجار و کج رویهای فردی و انحرافات اجتماعی باشد. لذا همیشه باید به نیازهای عاطفی و روانی معاشران و مخاطبان خود توجه داشته باشیم.
2- توجه به موضوع و یا محتوای پیام مورد نظر در فرایند ارتباط.
فرایند ارتباط انسان با دیگران به طور مستقیم یا غیرمستقیم به صورت کلامی و غیر کلامی، آگاهانه وناخودآگاه متضمن انتقال یک پیام است این پیام می تواند در زمینههای گوناگون از جمله در قلمرو رشد عواطف و احساسات، در حوزه شناختی و ذهنی، در عرصه تفهیم ارزشها و معیارهای اخلاقی و اجتماعی مطرح باشد.
در هر حال می بایست توجه داشت که محتوای پیام مناسب با سن، هوش، رشد عقلانی، رغبت و تمایلات، علاقهها و انگیزهها و نیازهای ذهنی و روانی مخاطبان معاشران و اعضای خانواده به ویژه کودکان و نوجوانان باشد و مورد توجه ایشان قرار گیرد.
3- توجه به شرایط و موقعیت زمان و مکان برقراری ارتباط.
انتخاب شرایط و موقعیت مناسب برای برقراری ارتباط آرام، سالم و سازنده بسیار مهم است. برقراری یک ارتباط مؤثر و پویا با دیگران مستلزم آن است که ایشان از ارامش خاطر و آسودگی خیال برخوردار باشند و به دور از فشارهای ذهنی و خستگی جسمی، با میل و رغبت، آگاهانه و آزادانه امادگی روانی را برای برقراری یک ارتباط سالم و گفت و شنودی صمیمانه داشته باشند.
بنابراین، انتخاب زمان، مکان و موقعیت مناسب در برقراری ارتباط و انتقال پیام مورد نظر بسیار حائز اهمیت است. به عبارت دیگر مخاطب و یاهر طرف ارتباط ما همواره باید آرامش خاطر با ما در تعادل باشد. در شرایطی که هیجان، اضطراب، نگرانی و ترس و یا احساس ناامنی بر وجود مخاطب ما حاکم است و یا در موقعیتی که گرسنگی و تشنگی، بی خوابی و خستگی جسمانی و بی حوصلگی و پریشانی فکری بر او غالب است. ما نمی توانیم از یک ارتباط مؤثر و سودمند با وی برخوردار باشیم.
تعطیلات آخر هفته، ایام نوروز، تعطیلات تابستانی، مسافرتها، گردشهای درون شهری، دید وبازدیدهای دوستانه، اعیاد و مناسبتهای ویژه ماه مبارک رمضان، دهه محرم و… از مناسب ترین موقعیتها برای برقراری ارتباط سالم، دوستانه و انتقال پیام است. بدون شک هرقدر ارتباط متقابل در فضای دوستانه، معنوی و خوشایند برقرار شود، مؤثرتر خواهد بود.
4- توجه به روش برقراری ارتباط و انتقال پیام.
اتخاذ روش مناسب و مؤثر در برقراری ارتباط و حفظ رابطههای زیبا و خوشایند با دیگران از اصلی ترین عوامل برقراری و استمرار یک ارتباط پویا و سازنده است.
با توجه به نقاط قوت، نیازهای عاطفی و انگیزههای روانی مخاطبان و برخوردهای صمیمانه و حکیمانه با ایشان و تأیید و تکریم ابعاد مثبت شخصیت انان، مؤثرترین روش برای آغاز برقراری ارتباط سازنده و پویا است.
گاه نگارش یاداشت و برنامههای نیکو که شخصیت مخاطب با زیباترین کلمات و واژهها مورد تکریم واقع شده باشد، اهدای هدیه ای مناسب، تهیه و تقدیم کتابی با مضمونی مفید و جذاب، تأیید و تکریم ویژگیها و تلاشهای ارزشمند فرد در حضور جمعهای مطلوب و مناسب می تواند از مهمترین روشهای ارتباط محبت آمیز و انتقال پیام باشد.
5- توجه به ویژگی الگوهای بزرگسال و مروّجان ارزشهای اخلاقی
باید توجه داشتته باشیم که نقش الگوهای بزرگسال برای کودکان، نوجوانان و جوانان و… از بالاترین اهمیت برخوردار است. هرکه می خواهد در اجتماع مصلح باشد، خود باید صالح باشد و به صلاحیتهای اخلاقی و زینتهای رفتاری آراسته باشد.
الگوهای رفتاری دیگران، انسآنهای والایی هستند که شخصیت ایشان آمیزه ای از صداقت، خلوص، صفا، محبت، عطوفت، ایثار، گذشت، فداکاری، منطق و استواری اعتماد به نفس باشد.
زمانی که انسآنها در جریان زندگی، نشست و برخاستها و گفت و شنودها با افرادی که به عنوان الگو و مروج خوبی و نیکیها هستندمواجه می شوند، ویژگیهای ایشان در شرایط سهل و دشوار می آزمایند و اخلاص، درستی، محبت، عدالت، صلابت و… شخصیت انان را باور می کنند و اگر حقیقتا اهل عمل و صداقت باشند، از سویدای دل مرید آنها می شوندو با همه وجود با ایشان همانندسازی کرده، سعی می کنند به گونه ای بیندیشند که آنها دوست دارند و به صورتی رفتار کنند که خوشایند آنان باشد.
نیاز به کامیابی و تحقق بخشیدن به اهداف، آرزوها و رویاها یکی از نیازهای بسیار مهم و اساسی و سرنوشت ساز انسان است. زمانی که احساس کامیابی می کنیم راضی و خوشحال هستیم و برعکس زمانی که ناکام می شویم احساس افسردگی، پرخاشگری، نارضایتی، کینه و خشم می کنیم. در این راستا ارتباط و چگونگی این ارتباط با اعضای خانواده می تواتند نقش مؤثری در تغییر رفتارها و برخوردها داشته و در صورت مثبت بودن چنین رابطه ای، کامیابی و موفقیت را تحقق بخشد.ارتباط را می توان به دو دسته مؤثر و غیر مؤثر تقسیم کرد. ارتباط مؤثر می تواند باعث دست یابی به اهداف و کامیابی فرد گردد و برعکس ارتباط غیرمؤثر باعث به وجود آمدن احساس ناکامی، تشدید حالتهای عصبی، پرخاشگری، کینه جویی، نفرت، اضطراب، خشم و افسردگی شود.
ما پیوسته برای تأثیر گذاردن بر دیگران از مهارتهای ارتباطی استفاده می کنیم. روان درمانگری، مدیریت، روابط حسنه با افراد خانواده و آموزش مستلزم تأثیر گذاشتن بر دیگران و داشتن مهارتهای ارتباطی است. در فضای ارتباط ما مسئول رفتار خودهستیم. زیرا به هرصورت بر دیگران اثر می گذاریم.
