مدیریت توریست، جذب گردشگری مذهبی

نویسنده: معصومه تاجیک قلعه

واژه های کلیدی: گردشگری, جذب گردشگری مذهبی.

مقدمه
جهان امروز تحولات و تغییرات سریع و گسترده ای در تمام ابعاد خود انجام داده است, که تجارت جهانی از این قاعده خارج نبوده و درسطح وسیعی با تلاش و سرعت هر چه تمام تر در جهت این تحول حرکت می کند. وضعیت دنیای امروز اثری از جهانی شدن آن را در بر دارد, و فرایندی است که منجر به حضور و رقابت تنگاتنگ ظریفت های مختلف تجاری شده است.
از آنجایی که اعتقادات هر سرزمین برای مردم آن دیار از اهمیت فوق العاده ای بر خوردار است, نوع نگرش به مذهب نیز دارای ریشه ای کهن در جوامع به حساب می آید, نگرش به توریسم زیارتی و مذهبی که در برخی مواقع در جای یکدیگر استفاده می شوند و این دو مقوله که تعریف مخصوص به خود را دارند نمی تواند در همه جا باعث جذب توریست شود. بین کلمه مذهب و زیارت تفاوت زیادی وجود دارد سعی میشود با یک مثال کوچک این دو را از هم تفکیک و مشخص کرد. بطور مثال وقتی یک فرد به سمت بعقه شیخ زاهد گیلانی در لاهیجان میرود و از آن بعقه بازدید میکند بنابراین در چارت توریسم زیارتی قرار گرفته و نوع گردشگری زیارتی را شکل می بخشد حال اگر برای دیدن مسجدی با همین قدمت برود مثل مسجد اکبریه لاهیجان این نوع توریسم, توریسم مذهبی نامیده میشود که می تواند همان جذابتی را که برای یک مسلمان دارد برای غیر مسلمانان صاحب هر دین و مسلکی باشد. بنا و معماری زیبا و قدمت مسجد می تواند برای گردشگران کشورهای مختلف بسیار جالب باشد و آنان با جان و دل استقبال خواهند کرد. پس توریسم مذهبی نیز وارد بازار تجارت جهانی شده و با سرعت هر چه بیشتر در جهت جذب گردشگری فعالیت می کند که همه اینها با همکاری و هماهنگی سازمان میراث فرهنگی و دیگر نهاد های فرهنگی در داخل و خارج از کشور میتواند بیشتر و موثرتر باشد.
مفهوم گردشگری مذهبی:
این نوع از گردشگری یکی از رایج ترین اشکال گردشگری در سراسر جهان است که سابقه آن به قرون و اعصار گذشته مرتبط می گردد و بطور کلی شامل سفرها و بازدیدهایی می شود که اصلی ترین هدف از انها تجربه ای مذهبی است .
جاذبه های مذهبی، زیارتگاهها و اماکن مقدس هر ساله تعداد زیادی از گردشگران را به سوی خود جذب می کنند ،تاسیسات اقامتی و پذیرایی این نوع از گردشگری مانند مسافرخانه ها و زائرسراها با توجه به بافت اجتماعی – فرهنگی و عقیدتی گردشگران و جامعه میزبان دارای ویژگی های خاص خود است که در هر کشوری از تنوع بسیار بالایی برخوردار می باشد و نکته قابل توجه در این زمینه این است که گردشگری مذهبی تنها شکل از اشکال گردشگری می باشد که بر موانع آب و هوایی غلبه می نماید . ” سینگ ” یکی از نظریه پردازان این صنعت در این زمینه می گوید: “به نظر می رسد روحیه ادیسه بر موانع آب و هوایی غلبه می نماید . بدین ترتیب با تغییرات فصل و تحولات اب و هوایی مشاهده می شود که تعداد توریسم و بازدید از شهر ها و مراکز مذهبی دچار تغییر نمی شود.” و اینکه که برای این نوع گردشگر، تنها مقصد حائز اهمیت نیست. تجربه او از همان ابتدای ترک مبدا آغاز می شود و تمام مسیرو وقایعی را که در طول مسیر با آن مواجه می شود در بر می گیرد .
ظرفیت ها و ضرورت ها
یکی از انواع سفرها, گردشگری اسلامی یا مذهبی است که در جهان سوم و کشورهای در حال توسعه رو به رشد است. مسافرت از سنت های پسندیده در جوامع مختلف بوده است. انسان ها هنگام سفر از نطه ای به نقطه دیگر و از زمانی به زمان دیگر در راستای رشد و کمال حرکت می کنند. قرآن کریم در آیات بسیاری بر سروسفر تاکید داشته و به انسان توصیه می کند که به مسافرت بپردازد. به ترتیبی که می فرماید (قل سیروا فی الارض000 فسیروا فی الارض000) با اندکی تاملی بر آیات کریمه قرآن, به روشنی در می یابیم که با سفر کردن می توان به مطالعه آفاق و انفس و کس علم و تجربه, خداشناسی از طریق مردم شناسی و شناخت عظمت خلقت, اعتقاد به معاد, مطالعه سنت های غلط و ضد ارزش های اسلامی و اخلاقی و همچنین عبرت آموزی از شرگذشت پیشینیان پرداخت.
از نظر قرآن علاقه مندی به کمال و تفریح و تفریح و تفرج, کسب و روزی حلال و رفع نیازها, تقویت حس پرستش خالق و از بین رفتن جهالت ها از دیگر فواید سفر میباشد.
• مذهب و گردشگری از دیدگاه UNWTO
گردشگری وسیله ایت است که افراد را با مذاهب و فرهنگ های متفاوت به یکدیگر پیوند می دهد و به ایشان کمک می کند تا همدیگر را با وجود تنش های سیاسی و اجتماعی, بهتر درک کنند. سازمان جهانی جهانگردی نیز با رشد سریع صنعت گردشگری, برگزاری نشست ها وکنفرانس هایی را که ارتباط گردشگری و مذهب را بررسی کنند لازم می داند. از نظ این سازمان مذهب به عنوان یکی از اصلی ترین انگیزه های سفر شناخته شده است.
بنابراین زیارت عبارت است از ادای نذورات و قربانی, شرکت در مراسم مذهبی و بازدید از ساختمان ها و مراکز مذهبی, از نمونه سفرهای مذهبی که با چنین تعریفی برگزار می شوند, روز جهانی جوان است که به ابتکار واتیکان برای قوی تر کردن باورهای دینی در بین جوانان کاتولیک به صورت جهانی برگزار می شود, این سفر, بزرگ ترین مراسم برای جوانان دنیا است و در سال 2005 که در آلمان برگزار شد 435 هزار زائر از 197 کشور در این مراسم مذهبی شرکت کردند و جشن های مربوطه 2/1 میلیون نفر را به خود جذب کرد. و یا در اسلام نیز, آیین حجم به عنوان یکی از بزرگ ترین مراسم مذهبی جهان سالانه حدود 2 میلیون زائر را در شره مکه گردهم می آورد. پیش بینی می شود که گردشگری مذهبی عربستان سعودی در دهه آینده, هر ساله از رشدی 20 درصد بهره ببرد و تا سال 2020 تعداد 2/43 میلیون نفر از شهر های مکه و مدینه دیدن خواهند کرد که این مستلزم 50 هزار اتاق اضافی در هتل ها و 74 هزار واحد مبله در ین مناطق.
• گردشگری حلال
بنا به بررسی های WTM گردشگری حلال به صورت نوع خاصی از گردشگری مذهبی, منافع کشف نشده بسیار و شانس های تجاری زیادی را به کشورهای مسلمان و به خصوص آسیانه میانه ارائه می کند. گردشگری حلال, نوعی از گردشگری مذهبی است که تمام فعالیت های آن از نظر قوانین اسلامی مجاز شمرده می شوند.
در این باره واتیکان در 2007 خطوط هواپیمایی مخصوص به زائران خود را راه اندازی کرد که می تواند الگویی برای خطوط حالا باشد. این خطوط می توانند فاکتورهایی را در بر گیرند تا سفر را برای مسلمانان به خصوص هنگامی که برای زیارت و یا سایر مسائل مذهبی مسافرت می کنند, راحت تر و لذت بخش تر کند. که می تواند شامل :
–    سرو غذا حلال
–    توجه به اوقات شرعی و نماز
–    قرار داد قرآن در کنار صندلی های هواپیما
–    پخش برنامه های مذهبی در طول پرواز
–    در نظر گرفتن بخش هایی مجزا برای بانوان و آقایان
–    ایجاد هتل بانوان
جایگاه گردشگری در فرهنگ اسلامی
در فرهنگ اسلامی، سیاحت به عنوان سیر آفاق در برابر سیر انفس مورد توجه قرار گرفته است. اسلام به انسان و نیازهای او نگاه ویژه ای دارد و آنچه را که به واقع زندگی را لذت بخش و آسان می کند و در جسم و روح و روان انسان موثر است، به رسمیت می شناسد.
در دنیای ماشینی امروز، انسان بیش از گذشته به استراحت و گردش نیازمند است تا آثار ناشی از فشارهای روحی و روانی را حتی المقدور خنثی کند؛ زیرا از این منظر، گردشگری و سیاحت یک تجربه درون گرایانه است. بشر می خواهد لحظاتی را بدست آورد که جان و روح خسته، مکدر، تاریک و متلاشی شده اش به آزادی، فراخی، لذت و زیبایی ماورایی برسد؛ می خواهد از این راه معنویت زندگی اش را تأمین و فروریختگی اش را جبران کند.
مسافرت از سنت های پسندیده در جوامع مختلف بوده است. انسان ها هنگام سفر از نقطه ای به نقطه دیگر و از زمانی به زمان دیگر در راستای رشد و کمال حرکت می کنند. قرآن کریم در آیات بسیاری بر سیر و سفر تاکید داشته و به انسان توصیه می کند که به مسافرت بپردازد. به ترتیبی که می فرماید: «قل سیروا فی الارض… فسیروا فی الارض…»
با اندک تأملی بر آیات راهگشای قرآن، به روشنی در می یابیم که با سفر کردن می توان به مطالعه آفاق و انفس و کسب علم و تجربه، خداشناسی از طریق مردم شناسی و شناخت عظمت خلقت، اعتقاد به معاد، مطالعه سنت های غلط و ضد ارزش های اسلامی و اخلاقی و همچنین عبرت آموزی از سرگذشت پیشینیان پرداخت.
از نظر قرآن علاقه مندی به کمال و تفریح و تفرج، کسب روزی حلال و رفع نیازها، تقویت حس پرستش خالق و از بین رفتن جهالت ها از دیگر فواید سفر است. از مهم ترین آیاتی که به طور مستقیم به مقول جهانگردی پرداخته است، می توان به سوره مبارکه آل عمران (آیات137-138)، سوره مبارکه توبه (آیه42)، سوره مبارکه یونس (آیه 22)، سوره مبارکه نحل (آیه 80)، سوره مبارکه انعام (آیه 11)، سوره مبارکه یوسف (آیات 109و111)، سوره مبارکه عنکبوت (آیه20) و سوره مبارکه روم (آیات 9و10) اشاره کرد.
زیارت بخش مهمی از فعالیت های مربوط به گردشگری مذهبی را دربرمی گیرد. اگر نگاهی به آیه 156سوره بقره بیندازیم، درمی یابیم که در فرهنگ اسلامی هدف اصلی از خلقت، رشد و ارتقای معنوی است؛ از این رو یکی از راه های تقویت معنویت و ایجاد ارتباط با معبود، زیارت است. انسان وقتی به معنای عمیق زیارت نامه ها توجه کند و با عشق و علاقه به زیارت بپردازد، احساس می کند از طریق مکانی که مشغول زیارت است، به معبود خود نزدیک تر شده است. بسیاری از اوقات، مسیر زیارت همراه با عشق و از خودگذشتگی است. زیارت پیوند قلبی است نه محاسبه عقلی، لذا عمق و تأثیرگذاری آن نسبت به امور مادی به مراتب بیشتر است.
آنچه زائر را به پیمودن راه ها و طی مسافت ها و تحمل رنج و سفر و استقبال از خوف و خطر وامی دارد، کشش درونی و علاقه قلبی اوست و هر جا که عشق بیاید، خستگی رخت بر می بندد.
جاذبه های گردشکری ایران و جهان
1- مکه
برای ما مسلمانان مهمترین ,برجسته ترین و عزیزترین جاذبه گردشگری جهان شهر مکه و کعبه است. سالانه میلیون ها زائر مشتاق برای دیدار قبله گاه مسلمانان جهان از سراسر جهان به این شهر سفر می کنند.
مکه زادگاه محمد(ص) و محل بعثت اوست. این شهر علاوه بر نام مکه دارای نام هایی همچون «بکّه»، «امّ القری» و «بلدالحرام» نیز بوده است که در قرآن به تمامی این اسامی اشاره شده است.
مسلمانان معتقدند پس از آن که به اذن خداوند چشمه زمزم زیر پای اسماعیل جوشید و در آن منطقه آب یافت شد، مردم در آنجا ساکن شدند و شهر مکه به وجود آمد و نیز ابراهیم به فرمان خدایش کعبه را ساخت.
2- واتیکان، رم
واتیکان دولت شهری مستقل است که در درون شهر رم در کشور ایتالیا جای دارد. واتیکان محل اقامت پاپ، رهبر کاتولیک های جهان و مرکز کلیسای کاتولیک است.
واتیکان از سریر مقدس که نام حوزه? اسقف نشین این شهر است، متفاوت است. واتیکان دولت شهری مستقل است که در سال 1929 با توافق مقامات سریر مقدس و بنیتو موسولینی نخست وزیر ایتالیا بنیان نهاده شد، اما قدمت سریر مقدس به اوان پیدایش مسیحیت می رسد. سریر مقدس عالی ترین اسقف نشین کلیسای کاتولیک و حکومت مرکزی کلیساهای کاتولیک به شمار می رود و در جامعه? بین المللی یک واحد مستقل واجد حاکمیت به شمار می رود که موضوع حقوق بین الملل است و در بسیاری از کشورها سفارتخانه و در بسیاری از سازمان های بین المللی عضویت دارد. سفرای این کشور و نمایندگان پاپ نیز به طور رسمی نماینده و سفیر سریر مقدس نامیده می شوند و نه دولت شهر واتیکان. همچنین مصوبات واتیکان به زبان ایتالیایی منتشر می شود اما اسناد رسمی سریر مقدس به زبان لاتین است. این دو واحد حتی گذرنامه های متفاوتی نیز صادر می کنند. سریر مقدس گذرنامه های دیپلماتیک و خدماتی را صادر می کند و واتیکان گذرنامه های عادی.
کلیسای سن پتر بزرگ ترین کلیسای جهان است و در واتیکان قرار دارد که هرساله جمع کثیری از مسیحیان جهان را به سوی خود می خواند.
3- تبت ,لهاسا
لهاسا نام پایتخت سنتی کشور تبت است که در پی اشغال نظامی تبت توسط جمهوری خلق چین، هم اکنون به عنوان مرکز استان تبت نامیده می شود. درگیریهای اخیر در این شهر میان مردم و نظامیان چینی، این شهر کهن را که مرکز مذهب بودائی (شاخه لامائی) در جهان است،مورد توجه رسانه ها قرار داده است.
دین بودایی که امروزه از نظر تعداد پیروان یکی از چهار دین بزرگ جهان به شمار می رود در قرن ششم ق . م در مقابل قدرت برهمنها در هندوستان به وجود آمد و با سرعت در شبه قاره هند و سپس در کشور های همجوار انتشار یافت این دین قرنها در هند رواج داشت.
در حال حاضر دین بودیسم در چین و ژاپن پیروان بسیاری دارد. در هند و چین فرانسوی، مذهب تازه ای تحت عنوان آئین بودایی جدید ظهور نموده که تمام موجودات مقدس ادیان بزرگ دیگر را برای تقدیس در اطراف بودا جمع می کند که بعضی از اروپائیان نیز مجذوب کیش بودا گشته اند و عبادتگاه بودائی و کتابخانة آن در سالن (جمعیت دوستداران دین بودا) در پاریس نمونه ای از این علاقه مندی است.
4- بیت المقدس/ اورشلیم
بیت المقدس یا اورشلیم، یکی از نام های شهر باستانی و مقدس اسلامی، مسیحی و یهودی، در کشور فلسطین است.
این شهر یکی از چهار شهر مقدس یهود محسوب می شود و در کنار شهرهای صفاد، حبرون و طبریه، محل سکونت بسیاری از دانشمندان مذهبی یهودی بوده است. این شهر پس از مکه و مدینه سومین شهر مقدس در اسلام و مقدس ترین شهر در مسیحیت محسوب می شود.
این شهر مقدس سالهاست محل مناقشات فلسطینیان و اسرائیلی ها بوده و مدت هاست به اشغال اسرائیل در آمده اما هیچ گاه مسلمانان برای باز پس گیری آن عقب ننشسته اند.
5- کربلا
زیارت هر یک از عتبات عالیات برای شیعیان آرزوست اما کربلا که مقتل سومین امام ایشان محسوب می شود چیز دیگری است.کَربَلا مرکز استان کربلا یکی از شهرهای جنوبی کشور عراق محسوب می شود.
طی سالیانی که صدام حکومت عراق را در دست داشت این زیارت ها محدود شده بود اما پس از سرنگونی حکومت بعثی ها رونقی دو چندان یافت.
شهرت این شهر با نبرد کربلا در دهم محرم 61 هجری قمری پیوند دارد.حرم حسین بن علی (ع)در شهر کربلا یکی از مکان های مقدس اسلامی و زیارتگاه مسلمانان شیعه است.
6- مشهد
مشهد الرضا محل شهادت هشتمین امام شیعیان و تنها امام معصوم است که خارج از مرزهای کشور های عربی به خاک سپرده شده اند. از این رو زیارت ایشان به حج فقرای ایران مشهور گردیده است.
7- پیرنارکی/ یزد
زیارتگاه پیرنارکی متعلق به زرتشتیان یزد بوده است و در شهر مهریز یزد و در مسیر چند روستای کوچک اما زیبای این شهرکویری واقع شده است. این مکان مهمترین عبادتگاه زرتشتیان جهان به شمار می آید و البته در کنار آن پیر سبز چکچکو در شهرستان اردکان هم از دیگر عبادتگاه های مخصوص پیروان این دین به حساب می آید.
8- آرامگاه استر و مردخای/ همدان
آرامگاه یا بُقعه اِستِر و مردخای جزء مهم ترین زیارتگاه های یهودیان ایران و جهان است. این مقبره جزء آثار میراث فرهنگی ایران ثبت شده است. وجود این زیارتگاه، عامل مهمی در شکل گیری و تداوم حضور جامعه یهودی در همدان بوده است.
مقبره استر و مردخای در مرکز شهر همدان، ابتدای خیابان دکتر شریعتی قرار دارد.
9- معابد هند
هند کشور هفت رنگ هفتاد رنگ، مرکز خدایان جور واجور و معابد رنگ به رنگ است . انتخاب یکی از این معابد به عنوام مهمترین مرکز بت پرستی بسیار دشوار و در واقع غیر ممکن است. خود هندی ها هم هیچگاه به خودشان جرات نمی دهند یکی از معابدشان را به عنوان مهمترین و بزرگترین معبد انتخاب کنند با این وجود این معابد هر ساله جمع کثیری از هندیان و مردم سایر کشور ها را برای عبادت و برخی ها را هم برای ارضای حس کنجکاوی به سوی خویش می خواند.
10- کلیسای نوتردام/پاریس
کلیسای نوتردام که که به آن کلیسای” نوتردام دوپاری “نیز می گویند، شهرت بین المللی دارد . نوتردام به زبان فرانسه به معنای «بانوی ما» است
کلیسای نوتردام یکی از مهم ترین بنا های مذهبی و توریستی پاریس،ویکی از زیباترین کلیساهای اروپا با قدمتی بیش از هفتصد سال محسوب می گردد. این کلیسا یکی از اصلی ترین مراکز گردشگری در پاریس محسوب می شود.
کلیسای نوتردام تاریخ پرفراز و نشیبی را از سر گذرانده است. سربازانی که درگیر جنگ صلیبی بودند پیش از رفتن به میدان جنگ در این مکان دعا می کردند و موسیقی چندآوایی در این کلیسا شکل گرفت.
در طول انقلاب فرانسه، کلیسای نوتردام هم همچون دیگر کلیساهای فرانسه غارت شد، اشیای باارزش کلیساهای دیگر هم نابود شدند یا به تاراج رفتند تنها ناقوس های بزرگ از خطر ذوب شدن در امان ماندند، در طول انقلاب فرانسه از محوطه داخلی کلیسا برای انبار غذا استفاده می شد. در همین مکان بود که ناپلئون بر اولویت دولت بر کلیسا تاکید کرد و به عنوان امپراتور فرانسه تاجگذاری کرد و ژوزفین را ملکه خود خواند. هنگامی که پاریس در جنگ جهانی دوم آزاد شد، ژنرال دوگل پس از بازگشت به فرانسه مراسم شکرگزاری را دراین کلیسا به جای آورد.

پتانسیل های گردشگری مذهبی تهران
گردشگری زیارتی از گذشته‌های دور و حتی پیش از ورود دین اسلام، در ایران رواج داشته است و مردم از ادیان مختلف به قصد زیارت مکان‌های مختلف مذهبی و برگزاری آداب و رسوم مذهبی سفر می‌کردند.
در دوره‌ی اسلامی نیز با توجه به موضوع اسلام‌ و تشیع در ایران، جایگاه امنی برای دوست‌داران ائمه ایجاد شده بود‌. به همین دلیل، تعداد زیادی از امامزاده‌ها به ایران کوچ کردند و اکنون شاهد وجود تعداد زیادی مقبره و بقعه‌ی متبرکه به نام امامزاده هستیم.
استان تهران نیز از قاعده‌ی ‌حضور امامزاده‌ها مستثنا نبوده است، بنا بر گزارش مدیر کل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران بیش از ‌300 امامزاده و بقعه‌ی متبرکه در سطح استان موجود است که‌ از این تعداد، ‌42 بقعه‌ی متبرکه در ورامین‌، ‌26 بقعه در لواسانات‌، ‌15 بقعه در کن‌، ‌32 بقعه در فیروزکوه‌، ‌24 بقعه در شهرری،‌ ‌28 بقعه در شهریار‌، ‌8 بقعه در رباط کریم‌، ‌40 بقعه در دماوند، ‌16 بقعه در پاکدشت،‌ پنج بقعه در اسلام‌شهر و ‌25 بقعه در شهر تهران قرار دارند که این نشانی از قدمت گردشگری مذهبی در ایران را دارد.
با اشاره به پراکندگی مناسب امامزاده‌ها در سطح استان تهران و تشرف‌های زیادی که هر سال زائران‌ به این امامزاده‌ها دارند، برخی از امامزادگان به‌دلیل اهمیت بالایی که در تشیع دارند یا رابط بلافصل با ائمه معصوم هستند، پذیرای گردشگران مذهبی بیشتری هستند که این سبب افزایش گردشگران مذهبی فرااستانی نیز شده است. به‌عنوان مثال، سالانه بیش از چهارمیلیون نفر زائر در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) حضور می‌یابند.
وجود امامزادگانی مانند امامزاده «هاشم» در حوزه‌ی دماوند با سالانه حدود ‌5 / ‌1میلیون نفر زائر یا امامزاده «اسماعیل» در مسیر فیروزکوه با سالانه ‌500 تا ‌700هزار زائر یا امامزاده صالح با استقبال حدود چهار تا پنج‌هزار نفر زائر در ایام و مناسبت ها از این امامزاده های زیات به عمل می آید. بنابراین ظرفیت ها نشان می‌دهد که مسافرت بخش عمده‌ای از مردم به تهران با هدف زیارت است.
در این‌ بقاع متبرکه‌ استان تهران نخستین پتانسیل حوزه‌ی گردشگری در بین استان ها دارد، دومین ظرفیت این بخش را اماکن مذهبی مانند مقبره‌ی «شیخ کلینی» در شهرری‌، مساجد جامع برخی شهرستان‌ها یا مقبره‌ و گورستان‌های قدیمی و سقاخانه‌ها در سطح استان دانست.
همچنین اماکن مذهبی اقلیت‌های دینی یکی دیگر از ظرفیت‌های گردشگری مذهبی در سطح استان تهران ارزیابی میشود مانند:‌ معابد‌، کنیسه‌ها و آتشکده‌ها از جمله اماکن مذهبی اقلیت‌های دینی هستند که زائران اقلیت‌های دینی را از سراسر کشور به تهران می‌کشانند.
مقبره‌ شخصیت‌های برجسته‌ی عصر معاصر را در تهران مانند حرم امام خمینی (ره) و مقابر شهیدان مطهری و رجایی و برخی شعرا از دیگر ظرفیت‌های گردشگری مذهبی در استان تهران است که‌ این شخصیت‌های برجسته‌ی معاصر یکسری مخاطب دارند که به این فضای مذهبی وارد می‌شوند.
نتیجه گیری
خلاصه اینکه با بهبود قوانین و مقررات سازمان حجم و زیارت و اجرا و نظارت بر اجرای آنها, این سازمان می تواند به عنوان سازمانی که فعالیت های گردشگری مذهبی را جهت دهی, هدایت و کنترل می کند, مظرح شود و با ایفای نقش هدایتی, بخش خصوصی و مردم محلی را در انجام این امر که می تواند اوضاع اقتصادی و انگیزه های معنوی آنها را تامین کند, یاری کند. از این رو تعمل با دنیای اسلام و برقراری ارتباط میان فرهنگ ها از این طریق میسر و بسیار قابل توجه است.

منابع و ماخذ
–    سایت خصوصی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری
–    روزنامه همشهری – آرش نورآقایی
–    روزنامه تهران امروز – مهرداد صادقی دهچشمه

–    Meyer. Guenter (2004), “New Research Network for Islamic Tourism New Research Network for Islamic Tourism, Islamic Tourism”, Issue 11.
–    Rinschede, Gisbert,(1992).” Forms of religious tourism and pilgrimage special interest group”.
–    www.aftab.ir
–    www.wikipedia.org

تهیه و تنظیم: پایگاه مقالات علمی مدیریت www.SYSTEM.parsiblog.com