در دیدگاههای سنتی مدیریت توسعه، سرمایه های اقتصادی، فیزیکی و انسانی مهمترین نقش را ایفا می کردند، ولیکن در عصر حاضر مدیران برای توسعه، در عین حال که به سرمایه های اقتصادی، فیزیکی و انسانی توجه می نمایند، بایستی نظر خود را بیشتر به سرمایه اجتماعی معطوف نمایند.
در این مقاله نخست با استفاده از دیدگاه تنی چند از صاحب نظران پیشقدم در این امر به مفهوم سرمایه اجتماعی پرداخته شده؛ در ادامه به نقش دولت در بازسازی سرمایه اجتماعی اشاره ای مختصر خواهیم نمود و سپس با ارائه تعاریفی از سازمانهای غیر دولتی (NGO ها) ارائه نموده و پس از بررسی پدیده NGO ها در ایران، ارتباط و نقش آن در شکل گیری و تقویت سرمایه اجتماعی تبیین می گردد.
در نهایت راهکارهای لازم جهت تقویت سرمایه اجتماعی از طریق نهادهای دولتی و غیر دولتی (NGO ها) پیشنهاد می گردد.
واژگان کلیدی: سرمایه اجتماعی، دولت، نهاد، سازمانهای غیر دولتی
1- سرمایه اجتماعی چیست؟
یکی از مشکلاتی که دانشمندان علوم اجتماعی و مدیریت با آن مواجه می باشند، ارائه تعریفی جامع از سرمایه اجتماعی است . تعریف رابرت پاتنام[1] در علوم سیاسی، جیمز کلمن[2] در علوم اجتماعی، فرانسیس فوکویاما[3] در تاریخ اقتصادی اجتماعی و تحقیقات بانک جهانی از جمله اولین اقدامات در این زمینه بوده است. این واژه توسط اکثر نویسندگان به عنوان شبکه ها، هنجار ها، اعتماد و راهی که جوامع می توانند از طریق آن اهداف جمعی را به صورت کاراتر انجام دهند، تعریف شده است. «جهت اندازه گیری سرمایه اجتماعی، مشارکت در شکل های متفاوت آن در امور مدنی از قبیل عضویت داوطلبانه در گروه های سیاسی یا مذهبی و یا سطح اعتماد در بین مردم مدنظر قرار گرفته است.» ( علوی، 34،1380)
در حالی که تعاریف متعددی از سرمایه اجتماعی ارائه شده، تعداد زیادی از سرمایه اجتماعی را به تصویر می کشند و به خود موضوع نمی پردازند. تعریفی که در این مقاله از آن استفاده شده، این است: سرمایه اجتماعی یک هنجار غیر رسمی ایجاد شده می باشد که همکاری میان دو یا چند شخص را افزایش می دهد.(Fukuyama, 1999, p.1)
شاید بهترین تعریف از سرمایه اجتماعی را بتوان در یک تک بیت شاعر غزل سرای ایرانی «حافظ» یافت که می گویند:
آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است / با دوستان مروت با دشمنان مدارا
مروری بر تعاریف صاحب نظران رشته های مدیریت، سیاست و… که در ادامه به تفصیل خواهد آمد ، نشان می دهد که توجه همه آنها بر ارتباطات، تعاملات، شبکه ها و غیره می باشد. به نظر حافظ برای رسیدن به سر منزل مقصود حتی با دشمنان نیز باید ارتباط داشته باشیم که این ارتباط همانا ‘مدارا کردن’ با آنها می باشد و این مهم حاصل نمی شود، مگر سرمایه اجتماعی حفظ و تقویت گردد.
2- سرمایه اجتماعی از دیدگاه تنی چند از صاحب نظران
2-1-پیر بوردیو[4]
از نظر بوردیو، شبکه های اجتماعی موهبتی طبیعی نیستند و باید آنها را با انجام کنش های منطقی و هدفمند برای دست یابی به دیگر سرمایه ها و منابع پدیدی آورد. وی سرمایه اجتماعی را یکی از اشکال سرمایه می داند. سرمایه از نظر او سه شکل بنیادی دارد :
1.’سرمایه اقتصادی’ که قابل تبدیل شدن به پول است و می تواند به شکل حقوق مالکیت نهادینه شود.
2.’سرمایه فرهنگی’ که تحت برخی از شرایط به سرمایه اقتصادی تبدیل می شود و به شکل کیفیات آموزشی نهادینه می گردد.
3.’سرمایه اجتماعی’ که تحت برخی از شرایط به سرمایه اقتصادی تبدیل می گردد0
بوردیو بر تبدیل پذیری اشکال مختلف سرمایه و بر تقلیل نهایی همه اشکال به سرمایه اقتصادی تاکید می کند، از نظر او، سرمایه اقتصادی ، کار انسانی انباشته شده است. به این ترتیب، کنشگران می توانند با استفاده از سرمایه اجتماعی به سرمایه اقتصادی یا فرهنگی دست یابند و به همین نحو برای دست یابی به سرمایه اجتماعی نیز باید سرمایه گذاری ها ی هوشمندانه ای در منابع اقتصادی و فرهنگی انجام دهند(Bourdieu, 1985, p248; 980).
2-2-فرانسیس فوکویاما
فوکویاما در کتاب پایان نظم در رابطه با پیشینه مفهوم سرمایه اجتماعی به آثار کلاسیک اشاره نموده و می نویسد: «تا آنجا که من آگاه شده ام این اصطلاح نخستین بار در اثر کلاسیک جین جاکوب[5] (مرگ و زندگی در شهرهای بزرگ آمریکایی، 1961) به کار رفته است، که در آن توضیح داده بود، شبکه های اجتماعی فشرده در محدوده های حومه قدیمی و مختلط شهری، گونه ای از سرمایه اجتماعی را تشکیل می دهند و در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنایت خیابانی و دیگر تصمیمات درباره بهبود کیفیت زندگی، در مقایسه با عوامل رسمی مانند نیروی حفاظت پلیس و نیروهای انتظامی، مسئولیت بیشتری از خود نشان می دهند. وی در تعریف سرمایه اجتماعی چنین می گوید: «سرمایه اجتماعی مجموعه ای از هنجارها یا ارزش های غیررسمی است که اعضای گروهی مه همکاری و تعاون میان آنها مجاز می باشد، در آن سهیم هستند که البته مشارکت در ارزش ها و هنجارها به خودی خود باعث تولید سرمایه اجتماعی نمی گردد؛ چرا که این ارزش ها ممکن است ارزش های منفی باشند.» (فوکویاما،1379 :2)
فوکویاما در رابطه با سرمایة اجتماعی، هنجارهای اجتماعی را به دو بخش تقسیم می کند:
1.هنجارهای مولد سرمایه اجتماعی
2.هنجارهای غیر مولد
هنجارهای مولد سرمایه اجتماعی به ارتقای همکاری میان اعضای گروه منجر می شود و اساساً شامل سجایایی چون صداقت، ادای تعهدات و ارتباطات دو جانبه می باشد. اما هنجارهای غیر مولد بر خلاف هنجارهای مولد سرمایه اجتماعی کمکی به ارتقای همکاری میان اعضای گروه نخواهد کرد. پس ممکن است در جامعه ای سرمایه اجتماعی و اعتماد متقابل را ببینیم، ولی هنجارهای اجتماعی قوی آن از نوع غیر مولد سرمایه اجتماعی باشد، مثل عدم اعتماد به دیگران، جامعه ای که افراد حتی نباید به پدر و مادر خود اعتماد کنند، دارای یک هنجار غیر مولد سرمایه اجتماعی است. (همان: 12)
2-3-گلن لوری[6]
گلن لوری اقتصاددان نیز مانند ایوان لایت[7] جامعه شناس، اصطلاح سرمایه اجتماعی را در دهه 1970 برای توصیف مشکل اقتصاد درون شهری به کار برد. آمریکایی های آفریقایی الاصل در محدوده اجتماعات خود فاقد اعتماد و همبستگی بودند، در حالی که برای آمریکایی های آسیایی الاصل و دیگر گروه های قومی این اعتماد و همبستگی وجود داشت. همین اعتماد و همبستگی میان سیاهان، مبین نبود داد و ستد جزئی در میان آنها بود. (فوکویاما، 1379 :10)
2-4-رابرت پاتنام
از نظر وی، سرمایه اجتماعی آن دسته از ویژگی های سازمان اجتماعی است که هماهنگی و همکاری را برای سود متقابل تسهیل می کند. این ویژگیها عبارتند از:
1. شبکه ها 2. هنجارهای معامله متقابل 3. اعتماد اجتماعی
2-4-1- شبکه ها
شبکه های رسمی و غیر رسمی ارتباطات و مبادلات در هر جامعه ای اعم از مدرن و سنتی، فئودالی یا سرمایه داری و… وجود دارد. این شبکه ها در دو نوع افقی و عمودی هستند. در شبکه های افقی شهروندانی عضویت دارند که از قدرت و وضعیت برابری برخوردار هستند و در شبکه های عمودی هم شهروندانی عضوند که در وضعیتی نابرابر نسبت به هم به سر می برند.
2-4-2- هنجارهای معامله متقابل
در هر گروه اجتماعی هنجارهایی هستند که مهم ترین سودمندی آن ها تقویت اعتماد، کاهش هزینه معاملات و تسهیل همکاری است. از نظر پاتنام مهم ترین این هنجارها، هنجارهای معامله متقابل هستند. وی این هنجارها را از مولد ترین اجزای سرمایه اجتماعی می داند. این هنجارها با شبکه های انبوهی از مبادلات مرتبط است و هریک دیگری را تقویت می کند.
2-4-3- اعتماد اجتماعی
پاتنام اعتماد اجتماعی را ناشی از دو منبع یعنی هنجارهای معامله متقابل و شبکه های مشارکت مدنی می داند. از نظر وی، اعتماد، همکاری را تسهیل می کند و هر چه سطح اعتماد در جامعه بالاتر باشد، احتمال همکاری هم بیشتر خواهد بود و باز این همکاری به نوبه خود اعتماد را ایجاد می کند. وی اضافه می کند، نبود این ویژگی ها در برخی جوامع عهد شکنی، بی اعتمادی، فریب و حیله، بهره کشی، انزوا، بی نظمی، و رکود را به دنبال خواهد آورد. (فوکویاما،1379:10)
2-5-جیمز کلمن
از نظر کلمن، سرمایه اجتماعی نوعی از سرمایه است که مانند دیگر اشکال آن مولد بوده و امکان دستیابی به اهداف معینی را که در نبود آن دست نایافتنی می باشند، فراهم می سازد. به زعم وی، سرمایه اجتماعی سبب می شود تا هزینه های دست یابی به اهداف معینی کاهش یابد، اهدافی که در نبود سرمایه اجتماعی دست یابی به آنها تنها با صرف هزینه های زیاد امکان پذیر می شود. به اعتقاد وی، عواملی که سبب ایجاد و گسترش سرمایه اجتماعی می شوند، عبارتند از:
1.کمک 2.ایدئولوژی 3.اطلاعات 4.هنجارها
2-5-1-کمک
درخواست کمک افراد از یکدیگر مقدار سرمایه اجتماعی را بیشتر خواهد کرد. هرگاه عواملی مانند: رفاه، فراوانی و کمک دولت سبب شود تا افراد نیازشان به یکدیگر کمتر شود، میزان سرمایه اجتماعی کمتر خواهد شد.
2-5-2- ایدئولوژی
اعتقاداتی مانند لزوم کمک به یکدیگر یا عمل به سود دیگری، سبب پدید آمدن سرمایه اجتماعی می شود. از این رو، آن دسته از اعتقادات مذهبی که بر ضرورت کمک و عمل به نفع دیگران تأکید دارند، عامل مهمی در شکل گیری سرمایه اجتماعی محسوب می شوند.
2-5-3- اطلاعات
یک شکل مهم سرمایه اجتماعی ظرفیت بالقوه اطلاعات است که جزء ذاتی و جدایی ناپذیر روابط اجتماعی است، اما به دست آوردن اطلاعات پر هزینه است، اطلاعات در واقع زمینه را برای کنش فراهم می سازد. یکی از وسایلی که از طریق آن، اطلاعات می تواند بدست آید، استفاده از روابط اجتماعی است و اطلاعاتی که از طریق این روابط حاصل می شود، کنش را تسهیل می کند.
2-5-4- هنجارها
اگر در درون گروه اجتماعی، هنجارهای مؤثر و نیرومندی وجود داشته باشد، مبنی بر اینکه فرد باید منافع شخصی را رها کرده و به سود جمع عمل کند، سرمایه اجتماعی شکل خواهد گرفت. (همان:474)
3- سطوح سرمایه اجتماعی
برخی از نویسندگان سرمایه اجتماعی را در دو سطح سازمانی و ملی، بررسی و مطالعه کرده اند:
3-1- سطح ملی
سرمایه اجتماعی در این سطح اشاره به شبکه ها، تعاملات و هنجارهایی دارد که کیفیت و کمیت تعاملات اجتماعی را شکل می دهد. سرمایه اجتماعی فقط مجموع نهادهایی که جامعه را تشکیل می دهند، نیست، بلکه سبب انجام این نهادها نیز می گردد.(سازمان بانک جهانی، 2001)
سرمایه اجتماعی مجموعه ای از هنجارهای موجود در سیستم اجتماعی است که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه می شود و موجب پایین آمدن سطح هزینه های تبادلات و ارتباطات می گردد. ( علوی، 1380 : 34 )
سرمایه اجتماعی شبکه ها و هنجارهای تشریک مساعی متقابلی ا ست که ایجاد ارزش می نماید. ( رابرت پاتنام ، 1999: 2 )
3-2- سطح سازمانی
در تحقیقات کوهن و پروساک[8] ( 2001 ) به ایده بررسی سرمایه اجتماعی در سطح سازمان ها اشاره شده است. افرادی مانند کوهن و پروساک اعتقاد دارند که سرمایه اجتماعی می تواند به توسعه اقتصادی کمک نماید، برخی از مزایای مورد اشاره این افراد به شرح ذیل می باشد
«به اشتراک گذاشتن بهتر دانش، ایجاد روابط مبتنی بر اعتماد، ایجاد روح تعاون، (درون سازمان، بین سازمان و مشتریان و شرکاء) کاهش نرخ جابجایی، کاهش هزینه های استخدام، کمک به آموزش، ایفاء دانش سازمانی، کاهش تغییرات نیروی کار، افزایش فعالیت های مرتبط با ثبات سازمانی و درک مشترک» (کوهن و پروساک،2001)
کلارک سون سرمایه اجتماعی را به عنوان فرایند حل مشکل توصیف می نماید. یک شخص به تنهایی نمی تواند سرمایه اجتماعی را ایجاد نماید، ولی منبعی است برای افرادی که در شبکه روابط اجتماعی کم و بیش بلند مدت قرار میگیرند. (بوردیو، کلمن پاتنام و آدلر، 1999)
اهمیت سرمایه اجتماعی سازمانی در این است که سبب اجتماع افرادی می شود (گروه ها، تیم ها، سازمان ها و …) که با همدیگر به طور موفقیت آمیز کارها را به پایان می رسانند. (کلمن، جاکوب، پاتنام و آدلر، 1999) سرمایه اجتماعی سازمانی احساس انجام را از طریق اعتماد و همکاری ایجاد می نماید.(کوهن و پروساک،2001)
4- سازمان غیردولتی ([9]NGO) چیست؟
تاکنون تعاریف زیادی از NGO ارائه گردیده است که علی رغم تفاوت هایی که دارند، دارای مشترکاتی نیز می باشند. ذیلاً به پاره ای از این تعاریف اشاره می گردد:
· NGO یک سازمان غیردولتی و غیرانتفاعی است، نه وابسته به دولت است و نه اثری از حاکمیت درون آن پیدا می شود و از قبل ثبت شده است. یکی از مهم ترین خصوصیات NGO داوطلبانه بودن آن است که با توجه به نیاز جامعه ایجاد می شود. چند نفر دور هم جمع می شوند و به این نتیجه می رسند که بطور مثال با مصرف و پخش مواد مخدر به صورت داوطلبانه و خودجوش مبارزه کنند. البته یک NGO مجاز است فعالیت های خودش را سامان دهد و اگر کارش به نتیجه برسد درآمد هم کسب کند و این فقط در راه توسعه و اهداف تشکیلات خودش است و سود در NGO معنا ندارد. NGO سازمان های غیر دولتی، گروه های شهروندی و گروه های عام المنفعه خیریه هیچ کاری به مسئولیت دولت ندارند و در بعضی جاها از مطالبات مردم در مفابل دولت دفاع می کنند. یعنی مجاز به انتقاد از دولت می باشند. (سید شهاب الدین طباطبایی، 1385)
· سازمان های غیر دولتی سازمانهایی هستند عام المنفعه که از تجمع افراد داوطلب با اهداف انسان دوستانه، تعاونی و غیرانتفاعی که خودشان را با شرایط گروه های معینی در درون جامعه هماهنگ می کنند. این سازمان ها در سطح محلی، ملی و بین المللی بر طبق قوانین هر کشور تشکیل و سازمان می یابند. (مدیریت ترویج جهاد کشاورزی، 1379)
·در کارگاه آموزشی سازمان های غیر دولتی( NGOها) که در سال 1998 در شهر بانکوک تایلند برگزار شد، تعاریف زیر از سازمان غیر دولتی ارائه گردید:
· سازمان از افراد خصوصی، معتقد به اصول عمده اجتماعی معینی تشکیل شده است و فعالیت های خود را برای توسعه جامعه ای که در آن زندگی می کنند، متمرکز می سازند.
· سازمان توسعه اجتماعی که هدف آن توانمند سازی افراد جامعه است.
· سازمانی مستقل، مردم سالار و غیر فرقه ای است که برای توانمند سازی گروه های حاشیه ای از جنبه های اقتصادی و اجتماعی تلاش می کند.
·سازمانی که معتقد است با شناخت عمیق مشکلات، در مسیر بهتر نمودن کیفیت زندگی مردم، به ویژه فقرا ، ستم دیدگان و افراد مناطق حاشیه ای شهرها و روستاها تلاش کند.
·سازمانی که توسط افراد اجتماع و برای خدمت به جامعه بدون کمترین دخالت دولت به وجود آمده و نه تنها سازمانی خیریه است، بلکه در زمینه های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نیز به فعالیت می پردازند. (کارگاه آموزشی سازمان غیر دولتی، بانکوک،1998)
در آیین نامه اجرایی تأسیس و فعالیت سازمان های غیر دولتی نیز تعریف ذیل از سازمان غیر دولتی ارائه گردیده است.
· سازمان غیر دولتی به تشکل هایی ا طلاق می شود که توسط گروهی از اشخاص حقیقی یا حقوقی غیر حکومتی به صورت داوطلبانه با رعایت مقررات مربوطه تأسیس شده و دارای اهداف غیر انتفاعی و غیر سیاسی می باسد. واژه «غیر دولتی» به این معناست که دستگاه های حکومتی در تأسیس و اداره سازمان دخالت نداشته باشند. مشارکت مقامات و کارکنان دولتی در تأسیس و اداره سازمان در صورتی که خارج از عنوان و سمت دولتی آنان باشد، مانع وصف غیر دولتی سازمان نخواهد بود. (روزنامه رسمی، تابستان 1384)
5- طبقه بندی سازمان های غیر دولتی
سازمان های غیر دولتی را می توان از جنبه های مختلف طبقه بندی نمود:
1- از نظر جهت گیری (خیر خواهانه، خدماتی،مشارکتی و توانمند سازی)
2- از نظر سطح عملیات (سازمان های معطوف به اجتماعی محلی، سازمان های شهر مقیاس، و سازمان های غیر دولتی ملی و بین المللی)
3- از نظر دامنه، بعد و موضوع (موضوعی، جغرافیایی)
4- از نظر نوع فعالیت (امدادی و رفاهی، خدمات عمومی، توسعه مردمی، گروه ها و شبکه های مدافع). (قنادیان، 1384: 18)
6- وضعیت سازمان های غیر دولتی در ایران
سازمان های غیر دولتی در ایران به طور مشخص و رسمی از حیث تخصصی و موضوعی تحت پوشش یکی از مراجع رسمی دولتی تشکیل، هدایت و اداره می شوند. از این میان، بیسترین آن ها از سوی ارگان هایی همچون سازمان ملی جوانان، نیروی مقاومت بسیج، هلال احمر، سازمان تبلیغات اسلامی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری، وزارت آموزش و پرورش، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سازمان حفاظت محیط زیست مجوز دریافت کرده و فعالیت می نمایند.(قنادیان،20:1384)
6914 سازمان غیر دولتی در سراسر کشور وجود دارد که شهر تهران با 1114 واحد رتبه اول و اصفهان با 984 واحد رتبه دوم را به خود اختصاص داده است. نتایج این طرح، که در سال 1384 اجرا شد، نشان می دهد که بیشترین زمینه فعالیت این سازمان ها مربوط به فعالیت های پولی، مالی و قرض الحسنه است که با 1272 واحد بیشترین رقم را به خود اختصاص داده است و امور خیریه و بشر دوستانه در رتبه دوم قرار دارند. از میان 6914 سازمان غیر دولتی 4147 سازمان به صورت هیأت امنایی و 2767 سازمان به صورت مجمع عمومی اعضا اداره می شوند. منبع عمده تأمین هزینه 4100 سازمان های غیر دولتی و شعبه های آن ها،کمک های مردمی و سازمان های غیر دولتی و منبع مالی 1337 سازمان، کمک های دولتی و دستگاه های عمومی و 1503 سازمان نیز فروش کالا و خدمات است. از مجموع 291271 نفر کارمند فعال سازمان های غیر دولتی 38361 نفر مزدبگیر هستند. ( مرکز آمار ایران،1375)
7- نقش های عمده سازمان غیردولتی
فلسفه وجودی سازمان های غیر دولتی به واسطه کارکردهای آنها در جامعه می باشد. مهم ترین نقش های این قبیل سازمان ها را با توجه به عرصه های مختلف فعالیت در جامعه می توان چنین برشمرد:
1.حمایت از پروژه های نوآورنده، نمایشی و پیش آهنگ از قبیل: تهیه کنوانسیون های بین المللی در موضوعات حقوق بشر، حقوق زنان، کودکان، محیط زیست و ارائه به مجامع ذیربط بین المللی برای تصویب.
2.اقدامات حمایتی و وکالتی بشردوستانه مانند: کمک به جنگ زدگان و آوارگان، امدادرسانی در حوادث غیر مترقبه، حمایت از بیماران خاص و نظایر آنها.
3. کارکردهای روانی- تبلیغاتی از طریق ستایش یا محکومیت اخلاقی دولت ها که مشابه و بعضی از مصادیق آن را جریان جنگ و تجاوز امریکا علیه عراق، محکومیت استفاده از سلاح های شیمیایی و کشتار جمعی، محکومیت شکنجه و زندانیان عراق توسط ارتش امریکا و زندانیان ابوغریب شاهد بودیم.
4. ایفا نمودن نقش ناظر در خصوص تعهدات داخلی و بین المللی دولت ها مانند صدور بیانیه هایی در ارزیابی عملکرد دولت ها در موارد خاص
