نویسنده: مهدی یاراحمدی خراسانی
اشاره
از هزار و اندي سال پيش كه قلب نازنين امام ابوالحسن الرضا (ع) از تپش ايستاد و از آن لحظه كه پيكر پاكش را به آغوش خاك تيره سپردند و تشكيلاتي منسجم به عنوان خدمتگزار براي عمران و آباداني و حفظ و احياء موقوفات و افزايش شكوه و جلال اين بارگاه ملكوتي شكل گرفت، نقطه ای از زمین محل نزول ملائک و حضور جاودانه ی عاشقان امام مهربانی ها گردید. نقطه ای از زمین که امروز قطعه ای است پاک و مقدس به نام شهر بهشت؛ مشهد مقدس. با عنایت به حضور وصف ناپذیر عاشقان امامت از سراسر کشور در این شهر به راستی مشهد، شهر همه ی مردم ایران است. پس نگاه به گردشگری مذهبی در این شهر نیازمند نگاهی ملی است.
مقدمه
در آن هنگام كه طاغوت زمان وجود شريف امام رئوف علي بن موسي الرضا (ع) را از ديار اجداد مطهرش به قصد تحديد به سرزمين توس آورد و سلطان سرير ارتضاء به غريب‌الغربا ملقب گرديدند در افكار پليد خود روزي را تصور نمي‌كردند كه شيعيان و دوستداران حضرتش گرداگرد قبر قريبش بي‌محابا فرياد «رضا رضا» سردهند و بارگاه ملكوتي‌اش باغي از باغ‌هاي بهشت، قبله‌ي اهل دل و ملجأ معنوي و عالي‌ترين پايگاه فرهنگي جهان تشيع باشد. سالانه میلیون ها نفر عاشق و شیفته ی آزادگی و دانشِ بی نهایت عالم آل محمد(ص) به شهر بهشت ” مشهد مقدس” سفر می کنند. تا ضمن بهره مندی از فیوضات معنوی فرصتی مناسب بیابند تا به همراه خانواده از یک سفر مذهبی و تفریحی لذت کافی ببرند. به راستی برای آسایش در چنین سفری متولیان گردشگری باید چه تمهیداتی در نظر بگیرند؟
ابعاد جمعیتی و جغرافیائی شهرِ بهشت؛ “مشهد مقدس”
مشهد، شهری در شمال شرقی ایران و مرکز استان خراسان رضوی است. این شهر با بیش از دو ونیم میلیون نفر دومین شهر ایران از لحاظ وسعت و جمعیت است. وجود آرامگاه هشتمین امام شیعیان، سالانه بیش از ۱5 میلیون زائر را به این شهر می‌کشاند. از لحاظ جغرافیایی مشهد، با مساحت تقریبی ۲۰۴ کیلومتر مربع، در شمال شرق ایران و در طول جغرافیایی ۵۹ درجه و عرض جغرافیایی ۳۵ درجه و در حوضه آبریز کشف رود، بین رشته کوه‌های بینالود و هزار مسجد واقع است. ارتفاع شهر از سطح دریا ۹۸۵ متر و فاصله آن از تهران ۹۶۶ کیلومتر است.
ابعاد تاریخی مشهد
مشهد زیارتی‌ترین شهر ایران و تکامل یافته روستائی کوچک به نام سناباد است که در آغاز سده سوم هجری پس از شهادت حضرت امام رضا (ع) و خاک‌سپاری آن امام همام در کاخ حمید بن قحطبه در سال ۲۰۳ هجری به تدریج به صورت شهری مذهبی و زیارتی درآمد. جمعیت شهر در طول جنگ ایران و عراق بسیار افزایش یافت چرا كه بسیاری برای در امان بودن از ضایعات جنگ به این شهر كوچ كردند و بسیاری مقیم شدند. این شهر دارای آب و هوایی معتدل و متغیر است. این منطقه ابتدا مسکن اقوام غیرآریائی بود. در داستان‌های ملی ایران بنای اصلی شهر توس را به جمشید و تجدید بنای آن را به توس، پهلوان و سپهسالار ایرانی نسبت می‌دهند. توس در زمان خلافت عثمان به‌طور کامل توسط اعراب فتح شد. در دوره‌ی اسلامی این منطقه بخشی از ولایت توس به مرکزیت شهر تابران بود که آبادی‌های سناباد و نوقان که بخشی از مشهد کنونی هستند را نیز در بر می‌گرفت.در دوران حکومت هارون عباسی، حمید بن قحطبه طلائی والی خراسان بود که کاخی در باغی واقع در بیش از صد کیلومتری سناباد داشت. در بهار سال ۱۹۳ هجری قمری، هارون که برای سرکوب شورشی عازم سمرقند بود، در نوقان بیمار شد و بنا به وصیتش او را در آن باغ دفن کردند. چند سال بعد در دوران خلافت مامون، در ۲۰۲ هجری قمری، امام هشتم(ع) به شهادت رسیدند و مأمون پیکر مبارک ایشان را نزدیک قبر هارون به خاک سپرد. از آن پس آن نقطه «مشهد الرضا» به معنی «محل شهادت رضا» و به اختصار مشهد نام گرفت. پس از حمله‌ی مغولان مردم شهر ویران‌شده‌ی توس به مشهد مهاجرت کردند و شهر توسعه پیدا کرد. مشهد در زمان حکومت نادرشاه افشار به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد و به شدت مورد توجه قرار گرفته و توسعه یافت.
جاذبه های گردشگري مشهد
مجموعه باشکوه حرم مطهر رضوی بی‌شك اصلی‌ترین جاذبه مشهد مقدس است، اما جدای از مجموعه حرم، مشهد دیدنی های فراوانی در خود دارد. آرامگاه نادرشاه افشار، مسجد جامع گوهرشاد و مقبره امیر غیاث الدین ملکشاه و همچنین آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی و بنای هارونیه در توس برخی از آنها هستند. مناطق ییلاقی و تفرجگاه‌های بسیاری در اطراف این شهر قراردارند؛ که شاندیز، عنبران، زشك و جاغرق از آن جمله‌اند. مشهد جایی مناسب برای خرید فرش، زعفران، زرشك، و فیروزه است.بیشتر آثار تاریخی در این شهر از قرن ۸ هجری فراتر نمی‌رود. از آن‌جمله می‌توان به مسجد گوهرشاد، میل اخنگان، مسجد ملاحیدر – مشهدمسجد هفتاد و دو تن، گنبد خشتی و مصلی طرق اشاره کرد. از شهر تاریخی توس تنها یک بنا با نام گنبد هارونیه برجا مانده‌است. بازه هور نیز از قدیمی‌ترین بناهای موجود در محدوده‌ی شهر است که زمان ساخته‌شدنش را قرن سوم میلادی تخمین می‌زنند. آرامگاه افرادی چون نادرشاه و فردوسی و نیز مدارسی چون عباسقلی خان از دیگر آثار تاریخی موجود در شهر است. همچنین بناها و موزه های مختلف و بی نظیر آستان قدس رضوی جاذبه های بین المللی برای گردشگران داخلی وخارجی دارد.
محدودیت های گردشگری مشهد
مهمترین محدودیت های صنعت گردشگری شهر مشهد را می توان در مسائلی از قبیل؛ کمبود آب، کمبود مکان های اقامتی، ترافیک سنگین، آلودگی محیط، حضور آنی جمعیت فراوان از نقاط مختلف، و وجود امکانات منطقه ای برای جمعیت ملی و … برشمرد. جمعیت بی نظیری که سالیانه به مشهد سفر می کنند به دلیل کمبود امکانات نهادهای بومی با مشکلات زیادی مواجه می شوند. با عنایت به اینکه مشهد شهری مورد توجه اکثریت قریب به اتفاق ایرانیان است توسعه ی نگاه منطقه ای به نگاه ملی به این شهر در مسیر ارتقای صنعت گردشگری مشهد اهمیت فراوان دارد. بعنوان مثال هزينه مراكز اقامتي در مشهد بالاست.اگر هزينه اقامت در مشهد براي زائران و گردشگران كاهش يابد و همچنين محل‌هاي اسكان آنان توسعه يابد به‌طور يقين زائران مدت بيشتري در اين شهر مي‌مانند. این محدودیت ها و کمبودها در حالي اتفاق می افتد كه بسياري از مسئولان به مشهد سفر مي‌كنند و از نزديك شاهد مشكلات زائران هستند، اما متاسفانه براي تصميم‌گيري درباره اين كلان شهر مذهبي به‌درستي عمل نمي‌كنند. در حال حاضر، اعتباري براي مشهد اختصاص يافته، اما اين اعتبار جوابگوي مشكلات بزرگ مشهد نيست، بنابراين براي حل مشكلات شهر مشهد دولت بايد تصميم‌گيري جدي كند.
نتیجه گیری
يكي از انواع گردشگرى، گردشگری مذهبی است. صاحب‌نظران صنعت گردشگری بر این باورند كه به لحاظ موقعیت فرهنگی ـ مذهبی خاص ایران در میان كشورهای دیگر، گردشگری مذهبی جای رشد و توسعه بسیاری در كشور ما دارد.در دنیای ماشینی امروز، انسان بیش از گذشته به استراحت و گردش نیازمند است تا آثار ناشی از فشارهای روحی و روانی را حتی‌المقدور خنثی كند؛ زیرا از این منظر، گردشگری و سیاحت یك تجربه درون‌گرایانه است. بشر می‌خواهد لحظاتی را بدست آورد كه جان و روح خسته، مكدر، تاريك و متلاشي‌شده‌اش به آزادى، فراخى، لذت و زیبایی ماورایی برسد؛ می‌خواهد از این راه معنویت زندگی‌اش را تأمین و زیارت بخش مهمی از فعالیت‌های مربوط به گردشگری مذهبی را دربرمی‌گیرد. که این امر در شهری مثل مشهد به خوبی فراهم است. سفر به مشهد بسیار لذت بخش است. روح و جسم با هم می توانند در این شهر به آرامش دست یابند. جمعیت میلیونی که از سراسر کشور به مشهد سفر می کنند به همراه زائران و گردشگران بین المللی به خصوص از کشورهای عربی منطقه مثل؛ عراق، کویت، بحرین و عربستان فرصت مناسبی را برای بهره مندی حداکثری از این صنعت در شهر مشهد فراهم آورده است. اما آنچه مسلم است صنعت گردشگری توسعه نمی یابد مگر این که گردشگران احساس امنیت وراحتی داشته باشند. از این رو ضرورت دارد دولت با نگاهی فراتر از مباحث منطقه ای در این مسیر سرمایه گذاری مناسبی انجام دهد.
