نویسنده: محمدعلي فقيه
اين هفته، بنام پژوهش نامگذاري شده است، چه سنت خوبي است نامگذاري روزها و هفته‌ها، اساساً هويت بخشي، اقدام خوب و مباركي است، در كشور ما، بعد از انقلاب اين سنت حسنه باعث هويت بخشي به زمانها و مكانها شده است. در اين هفته، پژوهشگران و پويش‌گر و نهادهاي پژوهشي اعم از دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها مجال مي‌يابند تا دستاوردهاي يكساله و چندساله خود را عرضه كنند. استفاده از اين فرصت مي‌تواند مكانهاي علمي ما را تبديل به نمايشگاه‌هاي اين دستاوردهاي ارزشمند كند.
همواره پژوهش و تحقيق در آموزه‌هاي ديني و فرهنگ بومي ما ايرانيان از جايگاه رفيعي برخوردار بوده است.
خداوند بزرگ اولين كلام خود را كه به قلب نازنين فرستاده امينش حضرت محمد(ص) وحي نمود، كلمه خواندن و امر به قرائت بود و در پي آن 1500 آيه از 6400 آيه قرآن كريم به مفاهيمي چون علم، معرفت، تدبر، تعقل و آموزش اختصاص يافت. به عبارت ديگر بيش از 4/1 (يك چهارم) آيات به اين موضوع و 4/3 (سه چهارم) بقيه آيات قرآني به همه مسائل ديگر پرداخته است.
پيامبر خاتم(ص) نيز همگان را به علم‌آموزي ولو در دوردست‌ها توصيه مي‌فرمايند و طلب علم را فريضه‌اي براي همه مسلمانان مي‌دانند.
اميرالمؤمنين علي(ع) كه به تعبير رسول گرامي، باب‌العلم هستند، ارزش هيچ عملي را مانند تحقيق و پژوهش نمي‌دانند چنانكه مي‌فرمايند: لا عمل كالتحقيق.
و اسلام عزيز در نهايت مدادالعلما را از دماء شهدا با فضيلت‌تر برمي‌شمرد
و به تبع آن بيش از 1000 سال پيش شاعر پرآوازه ايران زمين، فردوسي حكيم چنين مي‌فرمايد:
ز هر كشوري گرد كن مهتران
از اخترشناسان و افسون‌گران
سخن سر به سر مهتران را بگوي
پژوهش كن و راستي باز جوي
تحقيق و دانش‌اندوزي و سطح فعاليتهاي پژوهشي در دنياي امروز، يكي از شاخص‌هاي اصلي توسعه يافتگي و پيشرفت كشورها محسوب مي‌شود.
پرواضح است كه هر كشوري به دنبال گم شده‌اي به نام توسعه پايدار (Sustainable Development) است و اين هدف جز با پژوهش و تحقيق بدست نخواهد آمد.
نظام آموزشي بايد مروج پژوهش باشد، عدم وجود يا كمبود پژوهش در امور آموزشي باعث سكون و رخوت در فضاي علمي كشور خواهد شد.
آموزش چيزي نيست جز فراگيري يافته‌هاي پژوهشي ديگران و اضافه كردن يافته‌هاي علمي و تجربي جديد به آن .
همه آنچه به عنوان علوم در دوره‌هاي گذشته مي‌شناسيم حاصل تلاش پژوهشگران و محققان از خود گذشته‌اي است كه عمر خود را صرف استخراج حقايق كردند و اگر عمر مجال مي‌داد اين امر خطير را تداوم مي‌بخشيدند و حالا وظيفه پژوهشگران امروز است كه ضمن يادگيري و آموزش نتايج پژوهش‌هاي متأخرين، راه محققانه آنها را ادامه دهند.
امروزه موضوع توليد و نگهداري اطلاعات دانشي به عنوان يك اصل پذيرفته شده ،ديگر موضوع و مسئله محسوب نمي‌شود بلكه استفاده خلاق، مؤثر و كارآمد از دانش و اطلاعات در دسترس، به نفع سازمان وبه سود مشتري، مسئله مورد توجه مي‌باشد كه با اصطلاح مديريت دانش (Knowledge Management) شناخته مي‌شود. مديريت دانش، بستري را آماده مي‌كند تا دانش و يافته‌هاي پژوهشگران قابل ذخيره، فراخوان، توزيع و بكارگيري مؤثر و نهايتاًتبدیل به محصول قابل استفاده در زندگي مردم گردد. مديريت دانش بين دانش صريح (Explicit) و دانش ضمني (Tacit) منابع انساني هم‌افزايي ايجاد مي‌كند و با تركيب آنها، منابع انساني را به جايگاه سرمايه انساني و سرمايه فكري ارتقاء مي‌دهد.
اين فرايند، باعث مي‌شود سازمان و در مقياس بزرگتر كشور داراي سرمايه‌هاي منحصربفرد، كمياب و غيرقابل جايگزين و در نهايت به مزيت رقابتي پايدار (Competitive Advantage) كشور تبديل شود.
مديريت دانش، اگر با زيرساختهاي تكنولوژي نوين (IT) و فرايندهاي برنامه‌ريزي شده موثر همراه شود باعث تشكيل سازمان دانش بنيان مي‌شود.
در حال حاضر در كشور عزيز ما ايران، با درايت مقام معظم رهبري (مدظله) و با تلاش مسئولان دست‌اندركار برنامه‌ريزي كشور، خوشبختانه چشم‌انداز پيشرفت كشور در افق 1404 سالياني است كه تدوين و ترسيم شده و برنامه‌هاي توسعه كشور بر مبناي آن تنظيم مي‌شود و پيرو آن نقشه علمي كشور ترسيم و قدمهاي موثر برداشته شده است بطوريكه براساس تازه‌ترين آمار منتشره از پايگاه اسكوپوس (SCOPUS) كه دومين پايگاه استنادي معتبر جهان است، كشورمان به لحاظ شتاب توليد علم در 15 سال گذشته از مقام 48 به جایگاه 16 ارتقا يافته و به لحاظ سهم توليد علم از 13 صدم درصد به 5/1 درصد رشد نموده است و در ميان كشورهاي اسلامي به مقام اول دست يافته است.
البته باید توجه داشت که در اين مسابقه نفس‌گير، كشورهاي ديگر هم با آهنگي تند در حال رشد و حركت هستند.
اگر بخواهيم نگراني اخير رهبر معظم انقلاب نسبت به كاهش شتاب توليد علم در كشور را مرتفع كنيم بايد به تقويت پايه‌هاي اين توانمندي‌ها بپردازيم.
مهمترين اين پايه‌ها عبارتند از سرمايه‌هاي فكري و انساني و زيرساختهاي سخت‌افزاري و اعتباري.
براي درك اهميت موضوع بد نيست به مقايسه زير توجه كنيم.
در حاليكه در كشور امريكا به ازاء هر يك ميليون نفر جمعيت، 50 هزار نفر محقق و پژوهشگر وجود دارد در كشور ما، اين نسبت 80 نفر مي‌باشد و در حاليكه در كشور فرانسه 50% هزينه‌هاي پژوهشي توسط دولت تامين مي‌شود، در كشور ما بار اصلي بدوش محقق است و البته حمايت‌هايي هم صورت مي‌گيرد كه اخيراً توجه بيشتري هم به آن صورت گرفته است.
اين يعني ما بايد به جد در تربيت پژوهشگر و دانشمند تلاش كنيم و سرمايه‌هاي انساني كيفي توليد كنيم،
اين يعني ما بايد آموزه‌هاي غلط سنتي تقابل علم و ثروت را از مدرسه‌هايمان بيرون كنيم
اين يعني به جاي ترويج «علم بهتر است يا ثروت» به ترويج علمي بپردازيم كه ثروت توليد كند و ثروتي را مطلوب بدانيم كه توليد علم كند
اين يعني آموزش خلاقيت و نوآوري در دبستان و دبيرستان و دانشگاه و پژوهشگاه
اين يعني به تحصيل‌كنندگان علم بياموزيم كه به دنبال اشتغال در دستگاه‌هاي اداري و دولتي فقط نباشد بلكه بدنبال كارآفريني و اشتغال‌زائي و توليد باشند و اين موضوع به تدريج به فرهنگ غالب تبديل شود
اين يعني به فرمايش رسول مكرم اسلام(ص) توجه كنيم كه در روز قيامت شديدترين عذابها براي عالمي است كه علم او براي مردم سودي نداشته باشد،
از همين منظر است كه رهبر فرزانه انقلاب بر توليد ثروت با استفاده از يافته‌هاي علمي و صنعتي تاكيد مي‌كنند و يكي از مؤثرترين مؤلفه‌هاي اقتصاد مقاومتي را ايجاد شركتهاي دانش‌بنيان مي‌دانند.
استادان و دانشجويان مقاطع مختلف دانشگاه‌هاي كشور بخصوص دوره های تحصيلات تكميلي بايد اين موضوع را جدي بگيرند و پتانسيل دانشگاه‌ها و يافته‌هاي پژوهشي آنرا به محصول قابل استفاده در جهت آسايش مردم تبديل كنند و به اصطلاح، تجاري‌سازي (Commericialization) كنند و از ايده ، پديده بسازند.
و كلام آخر آنكه همه اهالي علم و تحقيق بايد در يك حركت جهادي و دست در دست يكديگر، ضمن حفظ شتاب توليد علم، به سمت ارتقاء شتاب تبديل علم به محصول و ثروت حركت نمايند.
قطعاً كشور ما با وجود سرمايه‌هاي عظيم، كيفي و بي‌نظير انساني و مادي، ظرفيت آنرا دارد تا روزي بر قله‌هاي علم و دانش پرچم كشور اسلامي عزيزمان را به اهتزاز درآورد.
* توضیح: متن فوق سخنرانی استاد محمدعلي فقيه پژوهشگر و مدرس دانشگاه در جمع پژوهشگران و دانشجویان دوره دکتری پژوهشگاه دانش پژوه در تاریخ 94/9/22 می باشد.
