استناد به منابع الكترونيك در مقالات علمی

كليدواژه‌ها: استناد/منابع الكترونيك/حق موءلف/ انجمن روانشناسي آمريكا
رشد روزافزون استفاده از اينترنت و دسترسي به اين شبكه پوياي جهاني باعث شده است سبك و الگوي پژوهش و جستجوي اطلاعات نيز متحوّل گردد. امروزه بسياري از پژوهشگران، براي دسترسي به آخرين يافته‌هاي علمي در حوزهء فعاليت تخصصي خود و براي تسريع در انتقال اطلاعات، از شبكهء جهاني اينترنت استفاده مي‌كنند. در گذشته، براي يافتن اطلاعات از كتاب و نشريات معتبر استفاده مي‌شد كه به تبع آن، مسأله رعايت حقّ مولف، مترجم يا ناشر نيز در نظر گرفته مي‌شد، بدين معنا كه استفاده از مطالب با ذكر منبع و مآخذ مربوطه براي ساير پژوهشگران امكان‌پذير مي‌گرديد. با گذشت زمان، روش‌هاي مناسب و استانداردي طراحي شد تا اين امر مهم در همه جاي دنيا به شكل تقريباً واحدي صورت پذيرد. به عبارت ديگر، توافق شد كه در مورد كتاب، موء لف يا موءلفين، عنوان كتاب، سال انتشار، ناشر و شهر يا كشور محل انتشار كتاب و در صورت لزوم صفحات مورد استفاده در پايان مقالات يا كتاب‌هاي جديد ذكر شود؛ در مورد نشريات هم تقريباً به همين صورت مي توان عمل كرد: نام نويسنده يا مترجم، عنوان مقاله، سال انتشار، عنوان مجله، شماره مسلسل مجله و صفحاتي كه اطّلاعات مورد نظر در آن مندرج گرديده است.
امّا اطلاعات شناور در اينترنت با اطلاعات چاپ شده بر روي كاغذ متفاوت است. اطلاعات الكترونيك داراي محدوديت‌هايي هستند كه از آن جمله مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:
1- منابع اينترنتي ثابت نيستند. به عبارت ديگر، اطلاعات موجود در سايت‌هاي معتبر پيوسته روزآمد مي‌شوند و هر روز اطلاعات جديدي وارد صفحات آن‌ها مي‌شود كه ممكن است كاملاً متفاوت از اطلاعات پيشين باشد. البته، امكان حذف كامل برخي صفحات يا تغيير (يو.آر.ال) نيز وجود دارد.
2- شناسايي موءلف واقعي صفحات در اينترنت نياز به مهارت خاصّي دارد. معمولاً، نام سازنده صفحات اينترنتي در صفحه اصلي يا صفحه خانگي ذكر نمي‌شود. گاهي اوقات، صفحات سازمان ميزبان دربرگيرنده صفحات ديگري است كه ارتباط چنداني با صفحه ميزبان ندارد. مشاهده شده است كه پديدآورندگان صفحات بعد از مدتي جاي خود را به افراد ديگري مي‌دهند. گاهي نيز، صفحات موجود در اينترنت كپي صفحات بعضي كتاب‌ها يا نشريات هستند.
به نظر مي‌رسد شناختن انواع مختلف منابع الكترونيك در بازگويي مآخذ و نحوه استناد به محتويات آن‌ها حائز اهميت باشد. لذا آشنايي با انواع منابع الكترونيك بصورت زير ضروري است:
1- صفحات اينترنتي مربوط به اشخاص مانند پژوهشگران، موءلفين، دانشمندان، مترجمان، سياستمداران و صاحبنظران رشته‌هاي مختلف.
2- صفحات اينترنتي مربوط به سازمان‌ها، دانشگاه‌ها و موءسسّات آموزش عالي، سازمان‌هاي جهاني مانند (دبليو.اچ.او)، (ناتو)، (اي.اي.سي) و …، كنگره‌ها و كنفرانس‌ها، موءسسات تحقيقاتي، كارخانجات توليدي و …
3- روزنامه‌هاي الكترونيك و گروه‌هاي خبري مختلف
4- مجلات الكترونيك در زمينه‌هاي مختلف علمي
5- گروه‌هاي مباحثه‌اي در زمينهء موضوعات تخصصي
6- سايت‌هاي (اف.تي.پي)
با اين توصيف، عليرغم وجود محدوديت در استناد به مطالب الكترونيك، وظيفهء اخلاقي و حرفه‌اي هر پژوهشگري است تا با رعايت موازين اخلاقي، منابع و مآخذ پژوهش خود را مستند گرداند. به عبارت ديگر، استفاده از مطالب اينترنتي و نتايج تحقيقات ديگران منوط به ذكر نام و آدرس اينترنتي آنان است. بدين ترتيب، علاوه بر لحاظ شدن شرط اخلاقي، خوانندگان پژوهش‌هاي جديد نيز قادر خواهند بود در صورت لزوم به منابع و مآخذ ذكر شده در پايان گزارش تحقيق يا مقاله رجوع نموده و اطلاعات مورد علاقه خود را از منبع اصلي آن كاوش نمايند. تاكنون، روش‌هاي متعدّدي براي بيان منابع و مآخذ مطالب الكترونيك ارائه شده است، اما ذكر جزئيات ضروري مي‌تواند تا حدي گره‌گشاي مشكلات فعلي باشد. در واقع، براي اين كار به شرايط مقطعي بايد رجوع كرد تا اطلاعات ارائه شده جوابگوي سئوالات احتمالي كاربران و خوانندگان باشد. البته، روش‌هاي مورد استفاده فعلي كه بيشترين طرفدار را داشته است به قرار زير است:

1) (MLA): Modern Language Association
2)(APA): American Psychological Association
3) Chicago: University of Chicago
4) (CBE): Council of Biology Editors

شما مي‌تواند با مراجعه به يو.آر.ال‌هاي زير، توضيحات كامل و مفصل مربوط به اين روش‌ها را مطالعه نماييد.
1- راهنماي جامع استناد به منابع اينترنتي:
http://www.bedfordstmartins.com/online/citex.html
2- فرمت كتابنامه‌اي براي استناد به اطلاعات الكترونيك:
http://www.uvm.edu/~ncrane/estyles/
3- سازمان بين‌المللي استاندارد كردن، مراجع كتابنامه‌اي براي اسناد الكترونيك:
http://www.nlc-bnc.ca/iso/tc46sc9/index.html
4- استناد به منابع الكترونيكي در MLA:
http://www.mla.org.styles/sources.html
5- انتشارات دانشگاه كلمبيا:
http://www.columbia.edu/cu/cup/cgos/idx.basic.html
اينك نگاهي گذرا خواهيم داشت به روش انجمن روانشناسي آمريكا (اي.پي.اي) كه ظاهراً كاربرد بيشتري نسبت به ساير روش‌ها دارد.

روش انجمن روانشناسي آمريكا
در ويرايش پنجم كتابچه راهنماي (اي.پي.اي، 2001) توصيه‌هاي مربوط به ارائه منابع و مآخذ در آثار نويسندگان علوم اجتماعي به طور مبسوط بيان شده است. علاوه بر آن، نحوه نگارش و سازماندهي نوشته‌ها به قصد چاپ در مجلات معتبر علمي نيز آمده است. در بخش پاياني آن، ضميمه‌اي نيز براي استفاده دانشجويان درج شده است. در صفحه 207، دربارهء استناد به نقل قول‌ها، تعابير و ساير اطلاعات منابع، چنين مي‌خوانيد:
در پژوهش‌هاي خود، با ذكر نام موءلف و تاريخ اثر نوشته‌هاي خود را مستند كنيد. بدين ترتيب، منابع مورد استفاده را براي خواننده مشخص مي‌كنيد و خواننده مي‌تواند با مراجعه به ليست الفبايي منابع و مآخذ در آخر مقاله، منبع آن را بطور كامل شناسايي كند.
نحوه استناد به مطالب الكترونيك در (اي.پي.اي)، در واقع اقتباسي از همان سبك به كار رفته در نگارش متون چاپي است، كه به اختصار به شرح آن مي‌پردازيم:
1- به دليل اينكه خط كشيدن زير كلمات در منابع اينترنتي به معناي پيوسته بودن آن كلمات است، بهتر است از اين كار اجتناب نموده و به جاي آن، عناوين كتب و مجلات، اعداد، حروف و كلمات مورد تأكيد را بصورت ايتاليك (كج) درج كنيد.
2- ارجاع داخل متني بايد مرتبط با ليست منابع در آخر مقالات باشد. به همين منظور، بايد نام موءلف-يا عنوان منبع، در صورتي كه نام موءلف شناسايي نشود-و تاريخ نشر آن مشخص شود. مي‌توان اطلاعات مربوط به شمارهء صفحه و فصل را نيز به منابع اضافه نمود. براي ارجاع منابع اينترنتي در داخل متن مي‌توان به سه روش اقدام كرد: (الف) به كار بردن يك عبارت راهنما (ب) عبارت داخل پرانتز و (ج) تركيبي از موارد الف و ب.
(الف) براي بيان نقل قول، تعابير يا خلاصه مطلب، نام موءلف يا عنوان صفحه و اطلاعات ديگر را با استفاده از يك عبارت راهنما به كار ببريد.
مثال:
بنياد بنتون در سال 1998 گزارش كرد كه خانواده‌هاي فاقد تلفن در تماس با مراكز خدماتي براي بهره‌وري از مزايايي كه حق قانوني آن‌ها است با مشكل روبرو مي‌شوند. (فصل 2، اولويت‌هاي اجتماعي)
براساس يك بررسي (بنياد بنتون، 1998) جوامع داراي درآمد پايين در مطالبه خدمات از ارائه‌دهندگان خدمات مخابراتي كمتر پرخاش مي‌كنند زيرا ارزش چنداني در تكنولوژي نوين نمي‌بينند (فصل 2)
نشاني منبع مطالب فوق را مي‌توان به صورت زير در آخر مقاله درج نمود:

-Benton Foundation (1998). Losing ground bit by bit: Low-income communities in the Information Age [Electtronic Version]. Retrieved June 27, 2001, from
http://www.benton.org/library/low-income/two.html

ب) همچنين مي‌توانيد نام مولف و تاريخ نشر مطلب را بلافاصله بعد از پايان جمله يا عبارت نقل شده از منبع مورد نظر ذكر نماييد. مثال:
خانواده‌هاي فاقد تلفن در تماس با مراكز خدماتي براي بهره‌وري از مزايايي كه حق قانوني آنها است با مشكل روبرو مي‌شوند (بنياد بنتون، 1998، فصل 2، اولويت‌هاي اجتماعي).
ج) اگر جمله مورد نقل قول بيش از 50-40 كلمه باشد، مي‌توانيد نام مولف و تاريخ نشر آن مطلب را در يك جمله مقدماتي بيان نموده، سپس مطلب مورد نظر را عيناً ذكر نماييد؛ پس از پايان مطلب مي‌تواند شمارهء صفحات و فصل و … را نيز داخل پرانتز اضافه نمود. مثال:
واريان (1997) روشي را براي چاپ و نشر مجلات الكترونيك توسط سازمان‌هاي حرفه‌اي پيشنهاد كرده است:
ابتدا هيأت تحريريه تشكيل مي‌شود. نقش هيأت تحريريه فقط آراستن صفحهء اول نشريه به القاب و عناوين اساتيد برجسته نيست، بلكه اعضاي اين هيأت مي‌توانند نقش فعالانه‌اي ايفا كنند. مولفين مقالات خود را به نشريه ارسال مي‌كنند. مقالات داراي سه بخش خواهد بود: چكيده در حدّ يك پاراگراف، يك خلاصه پنج صفحه‌اي و اصل مقاله در 30-20 صفحه. چكيده قسمت استانداردي از مقالات علمي است و نياز به توضيح ندارد. در خلاصه پنج صفحه‌اي، بايد سئوال پژوهش، روش پژوهش و يافته‌ها تشريح شوند. شواهد تأييدكننده نتايج شامل اسناد آماري، تحليل اقتصادي، داده‌ها و غيره خواهد بود. اين شواهد بايد كاملاً فني بوده و ساختار آن بايد مشابه مقالات متعارف علمي باشد (بخش 2-7).

نشاني منبع مطالب فوق مي‌تواند بصورت زير ظاهر شود:

-Varian, H.R. (1997,June 11) The future of Electronic Journals. Paper presented at the 1997 Scholarly Communication and Technology Conference. Retrieved June 27, 2001, from
http://www.arl.cni.org/scat/varian.html

3- در كتابچه راهنماي  (اي.پي.اي، 2001) آمده است كه براي استناد به منابع غيرالكترونيك لازم است نام مولف، سال نشر و شماره صفحات داخل پرانتز قرار گيرد (ص 20). اما در منابع اينترنتي بندرت با شماره صفحه مواجه مي‌شويد؛ لذا شناساندن محل دقيق اطلاعات گرفته شده براساس شماره صفحه نخواهد بود. اگر متن مورد نظر داراي تقسيماتي نظير شماره پاراگراف يا فصل باشد در آن صورت مي‌توان از اين شماره‌ها استفاده كرد، (مثلاً: پاراگراف 7 يا فصل 5 و غيره). مثال:
مك گان (1995) چنين اظهار نموده است كه ابرمتن‌هاي غيرمتمركز نيز همواره داراي نظم هستند: »گفتن اين كه ابرمتن‌هاي الكترونيك اساساً فاقد نظم و سازمان‌يافتگي هستند بدين معنا نيست-حداقل براي من- كه ساختار اين نوع متن از هيچ نظمي برخوردار نيست. (Coda: A Note on Rationale of HyperText)
نشاني منبع اين مطلب را به شرح زير خواهيد ديد:

– McGann, J. (1995) The rational of Hypertext. Retrieved June 27, 2001, from University of Virginia, Institute for Advanced Technology in the Hymanities Web site
http://www.jefferson.vllage.Virginia.Du/public/jjm2f/rationale.html

4- لازم است نويسندگان عين جملات مورد نقل را از تفاسير و تعابير شخصي خود متمايز كنند. به عبارت ديگر، بايد تصريح شود كه جملات نوشته شده متعلق به چه كسي است؛ آيا نويسنده مقاله نظر شخصي خود را براساس منابع بيان مي‌كند؟ و يا اينكه عين جملات از منبع مورد نظر نقل شده است؟ اين كار به تحليل خوانندگان نيز كمك خواهد كرد. در مثال زير مشاهده خواهيد كرد كه استفاده‌از‌يك‌عبارت (source-reflective statement) به خواننده القا مي‌كند كه مطلبي كه مي‌خواند براساس مطالب منبع موردنظر تحليل و بيان شده است. مثال:
سوستريك (1996، مقدمه) بيان نموده است كه رشد تصاعدي اطلاعات زيربنايي در كنار رشد انفجاري هزينه توزيع اطلاعات علمي بار مضاعفي بر منابع مالي كتابخانه‌ها و دانشگاه‌ها تحميل كرده است. (ص 40) اظهارات سوستريك حكايت از آن دارد كه نياز به توزيع اطلاعات زيربنايي و هزينه توزيع آن بمعناي اين است كه در سال‌هاي آتي بر تعداد نشريات الكترونيك افزوده خواهد شد كه قطعاً مزيتي در ارتباطات علمي به شمار مي‌آيد.

به نشاني منبع مطالب فوق توجه كنيد:

-Sosteric, M. (1996) Electronic Journals: The grand information future? Eelctronic Journal of Sociology, 4 (1). Retrieved June 27, 2001, from
http://www.sociology.org/content/vol004.001/sosteric.html

5- ليست منابع بعد از متن مقاله، ولي پيش از ضمائم آن، به صورت الفباي مرتب شده و درج مي‌شود. الگوي پيشنهاد شده براي مقالات الكترونيك در اي.پي.اي به شرح زير است:

Author’s name (last name, first and any middle initials). (Date of Internet Publication). Document title [URL if applicable]. Retrieval statement.

نام موءلف (نام خانوادگي، حروف اول نام). (تاريخ نشر). عنوان. آدرس‌ياب اينترنتي (در صورت دسترسي و امكان). جزئيات دسترسي به اطلاعات.
تفاوت منابع و مآخذ در وب و نشريات كاغذي (غيرالكترونيك)
در محيط وب، علاوه بر تغيير در شيوه پژوهش، منابع بصورت جديدي مستند مي‌شوند و آن استفاده از لينك‌هاي ابرمتني (hypertext) است. به عبارت ديگر، ليست منابع، ضمايم و ساير توضيحات بصورت لينك در مقالات الكترونيك گنجانده مي‌شوند و با كليك كردن بر روي اين لينك‌ها مي‌توان به اصل منابع و توضيحات دسترسي پيدا كرد. بنابراين، اصل منابع و توضيحات همراه خود مقاله، بصورت اطلاعات شناور در اينترنت موجود مي‌باشد.
اطلاعاتي كه خوانندگان به منبع اصلي آن‌ها رجوع مي‌كنند در اينترنت متفاوت و متنوع است. كتابچه راهنماي (اي.پي.اي، 2001) متذكر شده است كه غالب منابع اينترنتي ذكر شده در نشريات (اي.پي.اي) مواردي هستند كه از طريق وب مي‌توان به آن‌ها دسترسي پيدا كرد (ص، 269). در اين كتاب توصيه شده است كه (يو.آر.ال)هاي مناسب و فعالي ارائه شود و از ذكر نام صفحات خانگي تا حد امكان خودداري شود. براي اطمينان از فعال بودن آدرس‌ها، حتماً لينك‌هاي ارائه شده را تست كنيد.

اكنون به چند منبع الكترونيك توجه نماييد.
1- كتاب

-Bryant, P. (1999). Biodiversity and Conseervation. Retrieved October 4, 1999, from
http://www.darwin.bio.uci.edu/~sustain/bio65/titlepage.html

-Fine, M. and Kurded, L.A. (1993) Reflections on Determining Authorship Credit and Authorship Order on Faculty-student Collaborations. American Psychologist, 48, 114-117. Retrieved June 27, 1999, from
http://www.apa.org/journals/amp/Kurdek.html

4- مقاله‌اي در مجلات الكترونيك (ezine)

– Adler, J. (1999,May 17). Ghost of Everst. Newsweek retrieved May 19, 1999, from
http://www.newsweek.com/nw-srv/issue/20-99a/printed/int/socu/so01201.html

5- پست الكترونيك: بسيار جالب توجه است كه در اسلوب (اي.پي.اي) به پيام‌هاي الكترونيك توجه شده و توصيه شده است كه اين نوع مطالب تحت عنوان مكاتبه شخصي (ص 214) ارجاع شده است. مثال:
استاد راهنماي من (مكاتبه شخصي، 18 نوامبر 1998) به من اطلاع داد كه موضوع پيشنهادي من براي پايان‌نامه پذيرفته شده است.
توجه: (اي.پي.اي) در زمينه مطالب پستي شامل email، گروه‌هاي مباحثه‌اي، پيام‌هاي listserv، گروههاي خبري و ارتباط همزمان توصيه‌هايي براي استناد به اين منابع ارائه نموده است اما تأكيد بر اين مطلب است كه ارتباط علمي آن‌ها‌حتماً در نظر گرفته شود (ص 214).
6- براي استناد به فايل‌هاي بايگاني شده در اينترنت (Telnet) يا فايل‌هاي داونلود شده (اف.تي.پي) و فايل‌هاي گوفر (gopher) نيز راه‌هايي بيان شده است. اما از آنجايي كه HTTP به گونه قابل ملاحظه‌اي جاي همه اين‌ها را در وب گرفته است از پرداختن به جزئيات اين موارد صرف نظر مي‌كنيم.
اين مقاله با اين اميد ارائه شده است كه پژوهشگران محترم، ضمن انجام تحقيقات خود، جنبه اخلاقي حق مولف را رعايت نموده، اين امكان را به خوانندگان بدهند كه با مراجعه به منابع ذكر شده در پايان مقالات، به اصل منابع دسترسي پيدا كنند.

منابع و مآخذ

American Psychological Association (1999, August 9) Electronic reference formats recommended by the APA. Retrieved July 27, 2002, from
http://www.apa.org/journals/webreef.html
American Psychological Association (2001) Publication Manual of the APA (5th ed.) Washington, DC: American Psychological Association.
Crane, Nancy and Li, X. (1999) Electronic Styles: A Handbook for Citing Electronic Information. Retrieved July 20,2002,from http://www.uvm.edu/~ncrane/estyles
Walker, Janic (2000) Columbia Online Style: MLA-style citations of Electronic Sources. Retrieved July 25,2002, from http://www.mla.org/style/sources.html
The Chicago Manual of Style (14th ed.) (1993). Chicago: University of Chicago Press. Online text retrieved July 7, 2002, from http://www.bedfordstmartins.com/online/citex.html

*  عضو هيئت علمي دانشكده علوم پزشكي سبزوار
فصلنامه اطلاع رساني. دوره 17، شماره 3و4