بررسی توریسم خاورمیانه

نویسنده: معصومه تاجیک قلعه

چکیده:
پدیدة گردشگری ریشه در حرکت و جابه جایی دارد و تحرک بخش لاینفک زندگی انسانهاست. از این رو می توان گفت که تاریخ صنعت گردشگری شاید به قدمت فعالیتهای نوع بشر است و فقط اشکال و اهداف آن متفاوت بوده است.(حیدری،1389: 11) گردشگری پدیده‌ای است کهن که از دیر زمان در جوامع انسانی وجود داشته است و به تدریج در طی مراحل تاریخی مختلف، به موضع فنی، اقتصادی و اجتماعی کنونی خود رسیده است.( رضوانی، 1385: 27) گردشگری عامل اساسی سفر و جا بجایی است و در نتیجه دگرگونیهای آن تابع تغییرات مختلفی از قبیل دگرگونیهای ناشی از انگیزه سفر و وسیله حمل و نقل می‌باشد. سفر در سرشت انسان است، آدمی چنان آفریده شده و چنان هستی گرفته است که باید به سفر برود. انسان از دیرباز برای رهایی از تنهایی و سختی و نیز وابستگیهای محلی و عادات و آداب و رسوم یکنواخت و مکرر زندگی خود دست به سفر می‌زده است، در میان انگیزه‌های مختلف سفر نیاز روانی بیش از همه برانگیزاننده امواج توده‌های انسانی در امر مسافرت و جا به جایی است. ( همــان منبع: 28), از این رو طی سالهای اخیر تحقیقات و گزارشات گردآوری شده مبنی بر این است که خاورمیانه از اهمیت فزاینده ای نسبت به قبل برخوردار شده و توان بالقوه رشد گردشگر بین المللی را در میان پنج قاره جهان پیدا کرده است.

مقدمه
صنعت گردشگری در جهان توسعه فراوانی یافته است و بسیاری از کشورها از این راه توانسته اند وضعیت خود را بهبود ببخشند و از مشکلاتی مانند بیکاری, پایین بودن سطح درآمد سرانه و کمبود درآمد ارزی خویش بکاهند صنعت جهانگردی بزرگترین و متنوع ترین صنعت در دنیا به حساب می آید. بسیار از کشورها این صنعت پویا را منبع اصلی در آمد, اشتغالزایی, رشد بخش خصوصی و توسعه زیرساخت ها می دانند. صنعت گردشگری امروزه به قدری در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها اهمیت دارد که اقتصاد دانان آن را صادرات نامرئی می نامند.  از این رو خاورمیانه هم از این صنعت و پویایی دور نمانده است و چه بسا از نظر رشد گردشگری بین المللی در میانه پنج قاره جهان پیشی گرفته است.

سهم گردشگری خارمیانه در سالهای اخیر
بر اساس گزارشهای انجام شده پیش بینی می شود که تا سال 2030 گردشگری خاورمیانه تنها از طریق جذب گردشگرهای خارجی ، 20 میلیارد دلار درآمد عاید کشور‌های خارمیانه ‌کند.
مقاصد گردشگری آسیا و اروپا سهم بزرگ تری از گردشگر خارجی به ویژه گردشگر های منطقه خاورمیانه جذب می‌کنند که پیش بینی میشود تا 20 سال آینده می تواند به 20 میلیارد دلار امریکا افزایش یابد.
طی گزارش سازمان گردشگری جهانی طی بیست سال آینده برآورد می شود که سهم گردشگران عرب بیش از تعداد کنونی به سفرهای خارجی باشد که این فرضیه تعداد کل گردشگرهای خارجی را به بیش از 37 میلیون نفر افرایش خواهد رساند. این تعداد گردشگر عرب خود به تنهایی نزدیک به 20 میلیارد دلار پول خرج می‌کنند. که این آمار برابر با 2/2 درصد از کل سفرهای خارجی در سطح جهان است که 7/0 درصد از سهم کنونی آن‌ها در این صنعت بیشتراست.
به استناد  تحقیق مارک والش مدیر نمایشگاه گروه نمایشگاهی و سفر “ریید” از میزان رزو اقامتگاه‌ها در تمام 5 قاره جهان می‌گوید: تمام شواهد نشان از اهمیت فزاینده خارومیانه و توان بالقوه رشد گردشگر بین المللی آن دارد.
همچنین اشاره به این موضوع دارد که «این منطقه نه تنها یکی از سریع‌ترین بازارهای رو به رشد جهان را دارد، بلکه به همان اندازه نقش تعیین کننده‌تری نیز دراین بازارها بدست می‌آورد.»
همچنین این گروه نمایشگاهی و سفر بیان می دارد که “ریید یکی از سازمان دهندگان بازار گردشگری و سفر عربی درسال 2011 دبی بود که از آوریل تا مه 2012 برگزار شد. این نمایشگاه که قرار بود بیش از 2236 شرکت کننده از منطقه خاورمیانه در مساحتی بالغ بر 20 هزار متر مربع شرکت کنند، 22 هزار بازدید کننده را بخود جلب کرد.
ولش می گوید:«این میزان حد متوسط تعداد شرکت‌کننده و بازدید‌کنندگان است ولی مسئله مهم نه کمیت که کیفیت کار است.»”
طبق گزارش‌های سازمان گردشگری جهانی گردشگرهای کشور امارات سالانه 22 هزار دلار تنها برای پروازهای هوایی و اقامتگاه‌ها پول خرج می کنند . این میزان علاوه بر 6/6 میلیارد دلاری است که سالانه برای سفرهای خارجی خود می‌پردازند.
ارزش مالی بازار گردشگری عربستان سعودی نیز به ارزش 8/4 میلیارد دلار امریکا برآورد شده است. به گفته ولش گردشگر‌های علاقمند به سفرهای تفریحی اکنون به کسب اطلاعات از طریق اینترنت علاقه بیشتری دارند و این نکته هم نشان می‌دهد که وضعیت سفر و صنعت گردشگری بیش از پیش حرفه‌ای تر شده است.

بزرگترین برنامه توریسم خاورمیانه
به گزارش شهرخبر و به نقل از خبرگزاری میراث فرهنگی، بازار سفر کشورهای عربی از 6 تا 9 ماه مه 2013 در دبی برگزار می‌شود. همچنین برنامه سالانه GIBTM (صنعت همایش‌ها، سرمایه گذاری و تجارت سفر منطقه خلیج فارس) نیز از 25 تا 27 مارچ 2013 در ابوظبی برگزار می‌شود. به گزارش عرب نیوز، بازار سفر کشورهای عرب، به عنوان بزرگ‌ترین بازار تجارت سفر و گردشگری در منطقه خاورمیانه، با شرکت کارشناسان سفرهای داخلی و خارجی سال آینده دردبی برگزار می‌شود.
نمایشگاه سالانه GIBTM نیز که با شرکت کمپانی‌های منطقه‌ای و بین‌المللی به منظور ایجاد فرصت‌ها، شکل‌گیری شبکه‌های تجاری و آموزش‌های حرفه‌ای به عنوان نمایشگاهی با هدف توسعه صنعت کنفرانس و تجارت سفر و سرمایه گذاری درمنطقه خلیج فارس، در امارات برگزار می‌شود. مقامات امارات در سال‌های اخیر کوشش کرده‌اند این نمایشگاه را نیزکه به مدت سه روز برگزار می‌شود، به عنوان پیشروترین فعالیت و گردهمایی کشورهای خاورمیانه در بخش همایش‌، سرمایه گذاری‌  تجارت و صنایع مسافرتی در سراسر منطقه مبدل کنند.
پیشینه تاریخی گردشگری در ایران
گردشگری پدیده‌ای است که از زمانهای بسیار دور، در بین انسانها وجود داشته و این پدیده کم‌کم رواج داشته تا امروز با توجه به تحولات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به صورت کنونی رسیده است. ایران یکی از ده کانون مهم شکل‌گیری تمدن بشری در جهان بوده است و نخستین آثار مدنیت که در این سرزمین کشف شده، به هزاره‌ی پنجم پیش از میلاد مسیح تعلق دارد (محلاتی،270:1380). چنانکه ورود آریایی‌ها در هزاره‌ی دوم پیش از میلاد به این کشور و حکومت عیلامی‌ها، مادها، هخامنشیان، ساسانیان و … حکایت از ایجاد تمدن پربار و دیرینه در این سرزمین دارد. در عین حال این کشور در طی دوره‌های مختلف مورد توجه بسیاری از افراد بوده که به منظورهای خاصی از تجارت و دادوستد، تفریحی، فرهنگی و … به آن مسافرت می‌کرده‌اند و همین طور وجود رسوم‌ مختلف در این کشور از جمله پناه بردن به طبیعت در ایام مختلف سال به صورت دسته‌جمعی و گروهی نشان از وجود روحیه‌ی گردش و تفریح را در بین مردم این سرزمین داشته است (مهدوی،31:1383-30).
بنابراین هرچند مطالعات و تحقیقات انجام شده در زمینه‌ی گردشگری و مسافرت و شیوه و قوانین مربوط به آن در ایران باستان و حتی در ایران پس از اسلام بسیار اندک است، ولی آنچه مسلم است اینکه در ایران قبل از اسلام و حتی قبل از ورود آریایی‌ها به این سرزمین، مسافر و جهانگرد دارای حقوق و امتیازات ویژه‌ای بود که در حکومتهای مختلف در شکل‌های مدنی هر دوره حدود و میزان آن یکسان و مشابه نبوده است، بلکه با توجه به انگیزه و هدف مسافر یا جهانگرد، آن حقوق و حدود آن تعیین و اجرا شده است (محقق داماد،32:1377). علاوه بر این ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و وجود فرهنگ و آداب و رسوم، آثار تاریخی، هنری و میراث فرهنگی خود به طور قطع برای جهانگردان و گردشگران عهد قدیم بهترین مقصد محسوب می‌شده است (رضوانی،89:1379).
در واقع در مورد مسافرت به نواحی روستایی در این زمان (ایران باستان) تحقیقات و مطالعات، بسیار بسیار اندک است و اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی با توجه به آداب و رسوم ایرانیان و وجود اکثریت جمعیت در مناطق روستایی می‌توان گفت که گردشگری روستایی در ایران از زمان شکل‌گیری تمدن‌های بزرگ و ایجاد شهرها شکل گرفته و گردشگران در این زمان به منظور خاصی به این نواحی سفر می‌کرده‌اند (مهدوی،31:1383).
در ایران پس از اسلام، با توجه به سابقه‌ی زندگی مدنی و تجربیات حاصل از حسن خلق و رفتارهای موجود نزد ایرانیان که از گذشته‌های کهن باقی مانده و همچنین فرهنگ خاص ایرانیان که با میهمان ‌نوازی‌های خاص شرقیان توأم بوده و به ویژه در پرتوی اجرای آیات قرآن و احکام اسلامی، گردشگری رونق بیشتری یافته و با ایجاد تأسیسات جدید رفاهی و درمانی، ایجاد مهمانسراها و محل‌های پذیرایی از میهمان به طریق وقف باعث شد تا گردشگری در ایران به مرحله‌ی تازه‌ای برسد که در سفرنامه‌ها و یادداشت‌های سیاحان متعدد و مشهور اعم از ایرانی و خارجی به نیکی یاد شده است (محقق داماد،36:1377).
لازم به ذکر است که در دوره‌ی بعد از اسلام، قرآن مجید، نهج‌البلاغه، روایات و احادیث امامان و بزرگان دین به انحای گوناگون مسلمانان را به گردشگری و گردشگری تشویق و ترغیب نموده‌اند. چنانکه از دیدگاه اسلام گردشگری و سیر و سیاحت رشد و تعالی انسانی را به دنبال خواهد داشت که قبلاً ذکر کردیم. بنابراین اسلام ضمن تشویق و تأکید بر گردشگری و سیاحت به فواید معیشتی و بهره‌مندی از نعم انبوه خداوندی اشاره می‌نماید و معتقد است که گردشگری با همه‌ی اثرات و فواید معیشتی و دنیوی، هیچگاه فی‌نفسه ناقض جنبه‌های اخلاقی، عبادی و سازندگی نفس و هدفهای فراتر از خاک و خدامحوری نبوده، بلکه تمام سفرها تمهیدی است برای سفر به سوی خداوند و صعود به دارالقرار. در زمینه‌ی اهمیت سیر و سیاحت در اسلام و قرآن همین بس که تعداد 29 آیه از 24 سوره‌ی کلام الله مجید به این امر اختصاص دارد که در هفت آیه‌ی اول صراحتاً به عنوان «سیروا فی‌ الارض» و در هفت آیه دیگر عنوان «أفلم یسیروا فی الارض» بیان شده است (فرجی،38:1380).
با توجه به مطالب فوق می‌توان دریافت که اسلام تأثیر بسزایی در گردشگری و نحوه‌ی مسافرت و همچنین انگیزه‌های مسافرت در ایران بجای نهاده است. در این دوره سیاحان زیادی به ایران مسافرت کرده‌اند و از مناطق مختلف از جمله نواحی و روستایی و ایلات و عشایر این سرزمین دیدن کرده‌اند که در کتب تاریخی و سفرنامه‌های مختلف به آن اشاره شده است.
در زمینه‌ی گردشگری، ایران به ویژه از قرن هفدهم میلادی دوران حکومت صفویان به عنوان یک کشور مورد توجه جهانگردان قرار گرفته و اذهان اروپاییان را به خود جلب نموده است، صرفنظر از صدها مسافری که قبل از قرن هفدهم به ایران سفر کرده‌اند. قرن هفدهم میلادی که مقارن با قرن یازدهم و دوازدهم هجری قمری است را می‌توان سرآغاز توجه گردشگری خارجی به ایران دانست. در این دوره می‌توان از سیاحان و گردشگران مختلفی از جمله پیتر دلاواله، ژان شاردن، تاورنیه، آنتونی شرلی، مادام دیولافو، جرج کلارک و… که با ملیت‌های مختلف به همراه فهرست بلندی که جرج کروزن انگلیسی در پایان قرن 19 میلادی در معرفی خود (ایران و قضیه‌ی ایران) از مسافرانی که به ایران سفر کرده‌اند، نام می‌برد که نشانگر جای گرفتن ایران در صدر کشورهای آسیایی به لحاظ تعداد گردشگران در طی قرون 17 و 18 میلادی است.
به هر حال هرچند که در دوره‌ی مذکور روند ورود گردشگران خارجی به ایران رو به تزاید گذاشته بود و لیکن هیچگاه به عنوان صنعت به شکل امروزی که دارای تشکیلات منظم و قوانین و مقررات ویژه‌ای باشد و درآمدزایی نماید مورد توجه نبوده است. صنعت گردشگری در ایران از نیم قرن پیش به این طرف به منظور شناساندن مفاخر ایران و تمدن این سرزمین باستانی رسماً شکل گرفت و برای اولین بار از سال 1314 اداره‌ای در وزارت کشور به نام اداره‌ی امور گردشگری تأسیس شد که فعالیت آن محدود به چاپ نشریات و کتابچه‌های راهنمای گردشگری ایران می‌بود. بعد از شهریور 1320، اداره‌ی مذکور جای خود را به «شورای عالی گردشگری» داد که زیر نظر وزارت کشور بود و در نهایت در سال 1342 هیأت وزیران تأسیس «سازمان جذب سیاحان» را تصویب کرد و این سازمان رسماً کار خود را آغاز نمود (رضوانی،192:1379). این سازمان که به ارائه‌ی طرح‌ها و برنامه‌ریزی‌های وسیع زیربنایی در امر گردشگری موفق شد، در سال 1353 جزء تشکیلات وزارت اطلاعات درآمد و نخست عنوان «وزارت اطلاعات و گردشگری» مسؤول تنظیم امور ایرانگردی و گردشگری می‌شود (محلاتی،280:1380). از آن بعد اداره‌ی ایرانگردی و گردشگری به وسیله‌ی چهار شرکت سهامی با نظارت وزارت اطلاعات و ایرانگردی اداره شد.
پس از انقلاب اسلامی در سال 1358 به منظور جلوگیری از تداخل وظایف و هماهنگ نمودن فعالیتها وسایل مربوط به گردشگری این چهار شرکت در یکدیگر ادغام گردید و «سازمان مرکز ایرانگردی و گردشگری» با بافت و خط‌مشی‌های جدید و اهدافی متمایز از گذشته تشکیل و شروع به کار نمود. این سازمان اداره و بهره‌برداری از واحدهای اقامتی به شکل مهمان‌خانه، مهمان‌سرا، اردوگاه، کلبه، چادر، غذاسرا، چاپخانه، پیست اسکی، تأسیسات کنار دریا، آبهای معدنی، مراکز آموزشی زمستانی و هر نوع محل مناسب دیگری برای ایرانگردی و گردشگری به عهده دارد (محلاتی،2:1380-1). بعد از آن سازمان میراث فرهنگی در سال 1364 از یازده اُرگان دولتی تحت نظارت وزارت فرهنگ وآموزش عالی، و در سال 1372 از وزارت آموزش عالی منتزع و به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وابسته گردید(مجموعه قوانین و مقررات سازمان میراث فرهنگی، 12:1372).
دوباره در سال 1383 با مصوبه شورای عالی اداری سازمان میراث فرهنگی با سازمان ایرانگردی وگردشگری ادغام گردید، در همان سال این سازمان از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتزع وتحت عنوان یکی از معاونت های ریاست جمهوری ادامه فعالیت داد(http: www.chtn.ir ).
بنابراین در سال 1385 با مصوبه شورای عالی اداری سازمان صنایع دستی با سازمان میراث فرهنگی وگردشگری ادغام گردید(http: www.isfahancht.ir ).
با توجه به مطالب فوق به طور کلی می‌توان گفت که صنعت گردشگری، صنعت نوپایی در کشور است که هنوز در ابتدای کار خود می‌باشد.
قرن نوزدهم، قرن متفاوتی در تاریخ گردشگری ایران شناخته می‌شود. سیاحان، دیپلماتها، بازرگانان، باستان‌شناسان، محققان و حتی افراد کنجکاو به ایران سفر می‌کردند تا صرفاً حس کنجکاوی خود را ارضا کنند (مهدوی،33:1383).
در نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم، لیدی، شل، وانسون، گوبینو و دکتر بروگسی از زمره نویسندگانی بودند که با کتابهای خود نام ایران را به نیکی بر سر زبانها افکندند (مرسلوند،12:1376).

جمع بندی و نتیجه گیری:
در دنیای امروز پیشرفت صنعت گردشگری بیشترین منافع را از لحاظ مالی، فرهنگی، سیاسی و مذهبی برای کشور-های صاحب این صنعت داشته و هر روزه میزان درآمدها از این صنعت روبه افزایش است حال در منطقه خارمیانه از جمله کشورمان ایران که از نظر تمدن، فرهنگ، طبیعت و موقعیت خاص جغرافیایی در میان هشت کشور برتر دنیا می باشد از این قافله متاسفانه عقب افتاده، وظیفه مان است که دلسوز و راهگشای پیشرفت کشورمان در حوزه گردشگری باشیم.
از آنجا که پیشرفت این صنعت منوط به بسترسازی¬های بسیار می باشد باید تلاش کنیم که نیاز¬های این صنعت را به صورت علمی و موشکافانه بررسی کرده و به اجرا درآوریم از مهمترین لازمه¬ های گردشگری قوی داشتن بسترشهرسازی مدرن و علمی و تقویت حوزه¬ های شهرسازی سنتی می¬باشد که تصمیم بر آن است در این همایش نسبت به موضوعیت گردشگری و شهرسازی به نتایج بهتری برسیم.
امیدوارم بتوانیم به مرورزمان به جایگاه اصلی خود در این صنعت به مانند سایر کشورهای منطقه دست پیدا کرده و خدمتگزاران خوبی برای ملت و کشور عزیزمان ایران باشیم.
منابع
حیدری،1389: 11
رضوانی، 1385: 27
محلاتی،270:1380
مهدوی،31:1383-30
محقق داماد،36:1377
فرجی،38:1380
مجموعه قوانین و مقررات سازمان میراث فرهنگی، 12:1372
http: www.chtn.ir
http: www.isfahancht.ir
مهدوی،33:1383
مرسلوند، 12:1376

تهیه و تنظیم: پایگاه مقالات علمی مدیریت  www.SYSTEM.parsiblog.com

Mitra.Tajik@gmail.com