بررسی دلایل گرایش به مصرف مواد مخدر

نویسندگان: حمید مهین جعفرآبادی – راهب علی اسفندیاری

مقدمه
مواد مخدر پدیده ای است استعماری که قدرتهای سلطه گر به منظور محو ارزشهای اخلاقی و اجتماعی و تسلط بر جوامع از آن بهره میجویند.
در جوامع اعتیادزده معمولاً انواع فساد و جرائم براحتی شایع میشود و تحرک و تلاش و سازندگی بتدریج ضعیف و نابود میگردد.
نتیجه و سمبل این پدیده شوم، افراد معتادی هستند که از مشخصات بارز آنها تسلیم پذیری، ناتوانی، خمودگی، سستی و بی تفاوتی در برابر مسائل و مشکلات اجتماعی و فردی است و خواسته ای جز دستیابی به مواد افیونی ندارند و برای تامین آن حاضر به انجام هر عمل زشت و ناپسندی از جمله دزدی، تقلب، خودفروشی، خیانت، فحشا و . . . هستند.
اعتیاد به مثابه یک عارضه و آسیب فردی و اجتماعی دارای علل و عوامل،
ریشه ها، زمینه ها و همچنین عوارض و تبعات سوء اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، محیطی، روانی و فردی متعددی میباشد، تا آنجا که سلامت فکری، فرهنگی و اقتصادی جامعه را با خطر مواجه میسازد، لذا بایستی در جهت جلوگیری از اشاعه این پدیده شوم، برنامه ریزی و اقدام جدی و همه جانبه ای صورت پذیرد و با عناصری که در جهت ترویج مواد مخدر و اعتیاد و کسب منفعت از این طریق مبادرت میورزند با شدت با شدت و قاطعیت مبارزه شود.

به دليل فراگير شدن قوانين تشديد مجازات در قبال ورود و عرضه مواد مخدر طبيعي در دنيا و گراني و محدود شدن دسترسي به آنها، به نظر مي‌رسد در آينده شاهد تغيير الگوي مصرف به اين گونه مواد باشيم.
مواد صنعتي و شيميايي داراي ويژگي‌هايي است كه احتمال شيوع روزافزون آن را در جامعه فراهم آورده است.
جوان بودن جامعه ايران، وضعيت خاص شهرنشيني كه گرايش به اين گونه مواد را افزايش مي‌دهد.
عواملی که بطور چشمگیر باعث افزایش گرایش به مصرف این نوع مواد گردیده است عبارتند از :
1)    سودآوري تجارت و خريد و فروش اين گونه مواد
2)    عدم شناخت و اطلاع مردم و مأمورين دولتي با طيف وگستردگی اين مواد
3)    مصرف آسان
4)    دسترسي آسان به آنها
5)    جذاب و شكيل بودن اقلام در دسترس اين مواد
6)    پنهان بودن سوء‌مصرف اين مواد در بين سوء‌مصرف‌كنندگان به جهت عدم وجود آثار فيزيكي و جسماني بارز
7)    عدم وجود قوانين محدود كننده و مجازاتي چشمگير
8)    قابليت مصرف آسان
از طرف ديگر عدم وجود آمار از ميزان شيوع و بروز اين گونه مواد در كشور ايران باعث شده است كه امكان برنامه‌ريزي و اتخاذ تدابير مقابله‌اي از مسؤولين سلب شود.
بيشترين طيف مورد تهاجم از سوي اين داروها، بخش جوان و نوجوان جامعه را شامل مي‌شود، لذا طيف دانش‌آموز و يا دانشجوي ما به شدت از سوي اين مواد تهديد مي‌شوند.
در صورتي كه طرحي براي مقابله با آنها آماده نگردد، اين احتمال وجود دارد كه بخشي از قشر جوان و نوجوان جامعه پس از برخورد با استرس‌هاي خانواده و جامعه و مشكلات فردي همچون مسايل تحصيلي، نداشتن فضاي مناسب براي مطالعه، نداشتن امكانات كافي براي تهيه وسايل درسي وكمك درسي و … ، متوسل به اين گونه مواد گردند.

فصل اول
مواد مخدر ، ایران و جهان
تاريخچه مواد مخدر (در جهان و ايران)
مکتوبات تاريخي چنين مي نمايد که بشر از آغاز تاريخ از مواد مخدر براي تسکين دردها و آلام خود که به تجربه با آنها آشنا شده بودند استفاده مي نموده است .
بر خلاف آنچه که مشهور است، چيني ها اولين مردمي نبودند که با ترياک آشنايي داشتند، گرچه حکما و دانشمندان چيني از ديرباز باخواص درماني ترياک آشنا بودند ولي احتمالا در قرن نهم و يا دهم بود که ترياک توسط اعراب به کشور چين معرفي شد.
نوشته هايي که از تمدن سومري ها باقي است، نشان مي دهد که سومريان از کهن ترين اقوامي بودند که نه تنها از ترياک استفاده مي کردند، بلکه نام « گياه شفابخش» نيز بر آن نهاده بودند، که هنوز اين نام شايع است.
پزشکان آشوري نيز صدها سال پيش از ميلاد مسيح به خواص داروئي ترياک
پي برده بودند. نوشته هاي باستاني نشان مي دهد که ترياک در تمام دوره هاي تاريخ بابل، مصر، يونان و روم استعمال مي شد و حتي هومر شاعر يوناني در آثار خود از گل خشخاش سخن به ميان آورده و آن را جزو گل هاي زينتي باغ هاي روم در ششصد سال پيش از ميلاد مي دانسته است.
بر اساس پاپيروس هاي باقيمانده از مصريان، مصري ها از زمان هاي قديم خشخاش (ترياک) استعمال مي کردند و اسم (THE BAICA) مشتق از شهر THEBES است که در آن جا مي کاشتند، لذا کشت خشخاش با اين که در ممالک شرقي از جمله ايران، چين، هند، ترکيه و ممالک اروپايي به عمل مي آمد، ولي اصل آن از مصر بوده است .
مجارستان اولين کشور اروپايي است که با خشخاش آشنا شد و گياه شناسان کشور مذکور هزار و دويست سال پيش از ميلاد آن را مي شناخته و شيره اش را به کار مي برده اند.
ساکنان سرزمين هند نيز در شمار نخستين آشنايان به گياه مواد مخدر
«کوکنار» مي باشند و گفته مي شود که هنگاميکه داريوش بزرگ آن کشور را گشود هنديها افيون را مي شناخته و با آن سر و کار داشتند.
يونانيان زمان سقراط به آثار طبي ترياک پي برده و براي تسکين و آرامش آلام خود به کار مي بردند.
در ايران دانشمندان و پزشکاني چون محمدبن زکرياي رازي و ابن سينا اولين کساني بودند که به خواص داروئي ترياک آشنا بوده و آن را براي مداواي بيماران خود تجويز مي کردند.
به طور کلي استعمال ترياک در ايران را پاره اي ره آورد حمله اعراب يا چنگيز و يا سوغات لشکرکشي نادرشاه به هندوستان مي دانند. ولي آن چه مسلم است در زمان حکومت صفويان مصرف اين ماده متداول بوده و چنانچه از شواهد برمي آيد، زمان صفويه استعمال ترياک بيشتر به منظور تعديل اضطراب خاطر بزرگان و در باريان و رجال عالي مقام معمول بود .
در قرن دهم هجري شاه طهماسب صفوي مصرف مواد افيوني را جدي تلقي مي کند و دستور مي دهد تا ترياک موجود در دربار را معدوم نمايند. در زمان شاه عباس ظاهرا بايد مصرف اين مواد توسعه بيشتري پيدا کرده باشد زيرا مي گويند شربت کوکنار که همان جوشانده خشخاش است بسيار رايج بوده به طوريکه شاه عباس دوم ضرورت مبارزه با آن را دريافته و براي جلوگيري از مصرف آن ناگزير از صدور احکام و فرامين موکدي مي شود.
تا پيش از قرن نوزدهم ترياک در ايران به طور وسيع کشت نمي شد و ترياک کشي آن چنان رواج نداشت. ترياک کشي در ايران از زمان ناصر الدين شاه شروع مي شود. در دوران اميرکبير کشت خشخاش به صورت آزمايشي در اطراف تهران انجام گرفته است.
استعمار انگليس پس از به زانو در آوردن هند بر آن شد که ميان لندن و هندوستان خط ارتباطي تلگراف برقرار کند و براي اينکار مي بايست از سرزمين ايران بهره مي گرفتند و از اين جهت آن را به ناصر الدين شاه مطرح و عملي ساختند و به اين طريق سيم بانان و کارگران هندي خط ارتباط ، از بزرگترين انگيزه هاي گسترش و آموزش ترياک کشي در ايران بودند و خراسان به عنوان ترياک کشي در تيررس آرمان هاي شوم آنان قرار گرفت به طوريکه از سال 1851 پيش قراولان قاچاقچيان اين داروي تحذير کننده و اعتياد آور در لباس هاي دراويش هندي در  خراسان و کرمان پراکنده شدند و به ترياک کشي پرداختند .
چون انگليسي ها ترياک ايران را خوب مي خريدند ، کشاورزان دست از زراعت گندم کشيدند و به کشت خشخاش روي آوردند . قانون هاي تحديد ترياک
(1329 قمري) و انحصار ترياک و مجازات مرتکبين قاچاق مواد افيوني و توليد و توزيع غيرقانوني هر چند ظاهرا در جهت کاهش مصرف اين ماده و مبارزه با آن وضع و کنترل محدود هم از بين رفت و در سال هاي جنگ جهاني دوم و بعد از آن قاچاق مواد افيوني و اعتياد آن رواج بيشتري پيدا مي کند .
در سال 1334 قانون منع کشت خشخاش و جلوگيري از مصرف غير طبيعي ترياک از تصويب مجلس گذشت و وزارت بهداري را مسئول معتادين قرار دادند.
در سال 1348 دولت قانون منع کشت خشخاش را لغو کرد و به جاي آن قانون کشت محدود خشخاش و سهميه کوپن ترياک را رواج داد .
پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران ، در خرداد ماه 1359 قانون سهميه ترياک معتادان مجاز لغو و دوره اي به مدت شش ماه به عنوان ترک اعتياد مقرر شد و از آن پس (اتمام مهلت) اعتياد جرم و معتاد مجرم شناخته شد.

فصل دوم
علل گرايش به سوء ‌مصرف مواد مخدر
گرايش به مواد مخدر امروزه به صورت يك مشكل جدي در سطح جهاني مطرح مي باشد. در مورد سبب شناسي گرايش به مصرف مواد مخدر و اعتياد به آنها، فرضيه هاي مختلفي بيان شده است، اما هيچ يك از اين نظريه ها به تنهايي
نمي توانند علت مصرف مواد مخدر در يك فرد را تشريح كنند. در اغلب موارد مجموعه اي از عوامل در ايجاد مشكل نقش دارند ليكن در هر شرايط فرهنگي و اجتماعي خاص و در هر فرد برخي از عوامل نقش بارزتري را در مورد سبب شناسي سوء مصرف ايفا مي كنند. مهمترين اين عوامل به طور خلاصه عبارتند از:

الف ) عوامل فردي :
1) عوامل زيست شناسي: سيستم عصبي، ژنتيك، تأثير مواد بر سيستم هاي بدن
2) صفات شخصيتي: اعتماد به نفس پايين، احساس عدم كنترل روي زندگي خود، عدم پذيرش ارزشهاي سنتي و رايج، مقاومت در برابر مظاهر قدرت، نياز شديد به استقلال، صفات شخصيتي ضداجتماعي، پرخاشگري شديد، فقدان مهارتهاي اجتماعي و تطابقي
3) اختلالات روانپزشكي: اختلال افسردگي، اختلال و وسواسي، اختلال هواس، ترس مرضي، اختلال شخصيت ضد اجتماعي
4) نگرش و ارزشها: نگرش مثبت به موادمخدر و باورهاي غلط، فقدان ارزشهاي مذهبي، اولويت دادن به ارزشهاي شخصي، عدم احساس مسئوليت فردي و كنترل خود
5) موقعيت مخاطره آميز فردي: مورد آزار يا غفلت قرارگرفتن در دوران كودكي و نوجواني، بي خانماني يا فرار از خانه، اخراج از مدرسه، تك سرپرستي

ب ) عوامل محيطي :
1) خانواده: نگرش مثبت يا گرايش به مصرف موادمخدر در خانواده، از
هم گسيختگي خانواده، ناسازگاريها و اختلالات خانوادگي، كمبودهاي عاطفي،
بيسوادي و ناآگاهي والدين نسبت به مسائل اجتماعي، عدم كنترل فرزندان و روشهاي نامناسب تربيتي، فقر خانواده
2) دوستان: گرايش و فشار دوستان به مصرف موادمخدر، نياز به عضويت در گروه
3) مدرسه: شيوه هاي نامناسب آموزشي، بي توجهي به نيازهاي دانش آموزان، فقدان مقررات جدي منع مصرف، عدم حمايت و طرد

ج ) عوامل اجتماعي :
1) بازار مواد: قيمت مواد مخدر، فراواني مواد
2) نارسايي قوانين منع توليد، مصرف، خريد و فروش مواد و عدم اجراي قوانين .
3) كمبود فعاليت هاي جايگزين و كمبود فرهنگ استفاده از مراكز فرهنگي و هنري
4) كمبود امكانات حمايتي، مشاوره اي و درماني و عدم حمايت اجتماعي از افراد درمان شده
5) توسعه صنعتي، محروميت اقتصادي و اجتماعي
6) فقر
7) زندگي در محلات آلوده
8) فقدان مهارتهاي ارتباطي در جامعه
9) نداشتن سيستم آموزشي مناسب و كمبود آگاهي در خصوص مهارتهاي آموزشي و پرورش
10) بيكاري و شرایط سخت کاری
11) در دسترس بودن مواد مخدر
12) سودآوري بالاي قاچاق
13) مهاجرت (بين شهري، داخل استاني) و تنوع قومي و وجود مليت افغاني
14) نداشتن الگوي مناسب اجتماعي و عدم وجود فضاي مناسب براي رشد فرهنگي
15) عدم تطبيق فرد با محيط كار
16) ضعف اجراي قوانين
17) نگرش مثبت به اعتياد
18) باورهاي غلط در مورد مواد مخدر
19) موقعيت خاص جغرافيايي استان
20) نبودن اتفاق نظر مراجع تقليد در مورد مواد و عدم وجود قبح مصرف مواد
21) غناي اقتصادي
22) توريست پذيري و خصيصه گردشگري
23) برخورد ناصحيح با گروههاي آسيب پذير و در معرض خطر
24) توسعه ناهماهنگ شهري با فرهنگ صحيح اجتماعي
و از همه مهمتر عوامل خانوادگي تاثیر گذار بر گرایش به مصرف مواد مخدر بشرح زیر :
1) از هم گسيختگي خانواده
2) بعد بالاي خانوار (خانواده پرجمعيت)
3) تنش ها و مشاجرات خانوادگي
4) بي سرپرستي و تك سرپرستي
5) وجود فرد معتاد در خانواده
6) معاشرت هاي ناسالم
7) بيسوادي و كم سوادي والدين
8) نداشتن فرهنگ مشاور در خانواده
9) نداشتن آموزش هاي خانواده در جهت روابط زناشويي
10) فقدان مهارتهاي ارتباطي در خانواده
11) روابط ناسالم بين اعضاي خانواده
12) نداشتن آموزش هاي لازم در خصوص روش هاي صحيح تربيتي
13) نداشتن آگاهي والدين از عوارض مصرف مواد مخدر
14) عدم كنترل صحيح فرزندان
15) عدم آگاهي نسبت به نيازهاي خانواده
16) فقدان سيستم ارزشي صحيح در خانواده
17) نداشتن فرهنگ صحيح اجتماعي
18) نداشتن ارتباط صحيح والدين با فرزندان
19) سوء استفاده از فرزندان جهت خريد مواد مخدر
20) استرس ) شكست در مراحل مختلف زندگي (ازدواج، مالي، تحصيلي، عشق)،  دوري از خانواده، از دست دادن نزديكان، جنگ، ازدواج اجباري، سربازي، حوادث
غير مترقبه)
21) اختلالات رواني (افسردگي، بيماريهاي اضطرابي، شخصيت ضد اجتماعي)

ويژگيهاي فردي  :
بررسیهای بعمل آمده بیانگر این است که شیوع به مصرف مواد مخدر در افراد مذکر بیشتر از افراد مونث است، همچنین تجرد، بیکاری، ویژگیهای خاص شخصیتی (عدم اعتماد به نفس، كنجكاوي، روحيه لذت طلبي)  و نداشتن مهارتهای اجتماعی
و فردی در زندگی، پائین بودن سطح سواد و تحصیلات، عدم اطلاعات از مضرات مواد و کمرنگی اعتقادات مذهبی و بیماریهای جسمی از جمله مهمترین عوامل ابتلا به مصرف مواد مخدر میباشد.
همچنین کمبودها و نواقص ذیل الاشاره به عنوان سدی در مسیر بر طرف نمودن معضل اعتیاد موجود مبباشد :
1) كمبود مراكز مشاوره
2) كمبود افراد متخصص در زمينه اعتياد
3) كمبود مراكز تفريحي، فرهنگي و ورزشي
4) كمبود مراكز پژوهشي مرتبط با اعتياد
5) بالا بودن هزينه استفاده از مراكز فرهنگي
6) كمبود مراكز اشتغال زايي
7) كمبود مراكز درماني معتادين
8) عدم وجود تخت جهت درمان معتادين (بستري)
9) پايين بودن كيفيت برنامه هاي صدا و سيما
10) عدم وجود سازمان مسئول در خصوص مبارزه فرهنگي با اعتياد
11) نداشتن سيستم ارزشيابي صحيح كليه فعاليتهاي ضد اعتياد
12) عدم وجود آموزش مناسب در خصوص اعتياد در جامعه
13) كمبود برنامه هاي فرهنگي و عدم كارآيي آموزش ها در زمينه فرهنگ ديني

شایعترین مواد مورد مصرف در ایران
روزگاري ماده مصرفي اصلي معتادان ترياک بود، اما آرام آرام به سمت هروئين و کراک تغيير کرد و امروز مواد صنعتي زنگ خطر بزرگ را به صدا درآورده‌اند‌. متاسفانه بسياري از جوانان به غلط تصور مي‌کنند اين مواد خطري ندارند يا اثر آنها موقت است و معتاد کننده نيستند، در حالي که اين مواد بسيار خطرناکتر از مواد مخدر سنتي بوده و اثر مخرب آنها دائمي است و ترک آنها نيز به سختي ممکن است.
الگوي مصرف مواد مخدر در ايران در حال تغيير است و گرايش نسل امروز به مصرف مواد صناعي بسيار شده است، اين در حالي است که مضرات اين گونه مخدر ها به مراتب بيشتر و ناگوار تر از مخدر هاي سنتي است.

علل ایجاد  اعتیاد و سوء مصرف مواد
سه عامل در گرايش به موادمخدر موثر است که شامل عوامل فردي، اجتماعي و فرهنگي است. ضعف اخلاق، كنجكاوي، معاشرت با دوستان ناباب و نداشتن اعتماد به نفس و … از عوامل فردى گريش افراد به مصرف مواد هستند.
کارشناسان مواد مخدردستيابى به هيجانات دوره جواني، تقليد از دوستان، خارج شدن از فشارهاى عصبى و رواني، فرار از مشكلات زندگي، نابساماني هاي زندگي، تنهايي و شكست‏هاى اجتماعي را از انگيزه ‏هاى مصرف مواد اعتيادآور در بين افراد جامعه بويژه جوانان دانسته است.
اين کارشناسان بیان داشتند: براى اين كه افراد بتوانند در مواقع خطر خود را از چنگ اعتياد دور سازند، ارتقا بخشيدن به توانايي‏هاى ايشان كاملاً ضرورى به نظر مي‏رسد. افزايش مهارت‏هاى زندگى “مهارت حل مشكل، قدرت تصميم ‏گيري، هنر دوست‏يابى و …” از عوامل حفاظت‏ كننده فردى است كه اگر امروز آن ها را به فرزندانمان نياموزيم فردا در غياب ما در مقابل اصرار دوستان قدرت مقاومت نخواهند داشت.
ایشان عوامل خانوادگى را يکي ديگر از گرايش به مواد مخدر دانسته و گفته اند: وجود پيوند و ارتباطات عميق خانوادگى نقش به سزايى در پيشگيرى از اعتياد دارد. اگر محيط خانواده سالم باشد کودک داراي اعتماد به‌ نفس، مهر و محبت و احساس مسئوليت مي‌شود. و هر قدر اين روابط به سردى سوق پيدا کند و کودک مورد توجه و حمايت قرار نگيرد آماده کجروي، ناسازگاري و … خواهد شد که خطر اعتياد در محيط خانواده نيز افزايش مي ‏يابد.
اين کارشناسان خاطرنشان کردند: برقراري رابطه صحيح پدر و مادر با کودک سبب مي‌شود که رشد شخصيت بچه سير طبيعي داشته باشد و از انحراف و کجروي مصون بماند.
ایشان افزودند: وجود فرد معتاد در خانواده، سهل ‏انگارى در توجه به زنگ خطرها مثل مصرف سيگار، ايجاد تنش و درگيرى بين اعضا خانواده، عدم گفت و گو پيرامون اعتياد در خانواده، فقر مادى يا رفاه اقتصادى خانواده ديگر عوامل گرايش به مصرف مواد هستند.
کارشناسان کاهش تقاضاي مصرف ،عوامل اجتماعى را آخرين علل گرايش به موادمخدر دانسته و اظهار داشتند: نابرابري ‏هاى اجتماعى و اقتصادي، در دسترس بودن مواد، بيكاري، فقر، عدم اطلاع ‏رسانى جامع و كامل در زمينه عوارض جسمي، روحى و اجتماعى اعتياد، وجود باورهاى نادرست اجتماعى و ضعف فرهنگ مشاوره از عوامل مهم گرايش به سوء مصرف موادمخدر به شمار مي ‏روند.

فصل سوم
مواد مخدر واعتیاد
اعتياد
اعتیاد عبارت است از مسمومیت تدریجی یا حالتی که بموجب استعمال مداوم یک دارو (طبیعی یا ترکیبی) ایجاد میشود و به حال شخص و اجتماع زیان بخش است و خصوصیات آن از این قرار است :
الف) وجود تمایل شدید و مقاومت ناپذیر یا احتیاج یا اضطرار به استعمال دارو یا تحصیل آن از هر راهی که امکان دارد.
ب) وجود گرایش به ازدیاد دارو
ج) وجود وابستگی روانی و گاهی هم جسمی به آثار دارو.
وبه تعریف دیگر:
هرگونه وابستگي شديد رواني و يا فيزيولوژيکي ارگانيسم نسبت به يک مواد به عنوان اعتياد شناخته مي شود و داراي چهار ويژگي عمده مي باشد که عبارتند از :
1) تمايل و احتياج شديد به صورتيکه به هر وسيله اي آن ماده اعتياد آور را به دست مي آورد .
2) وابستگي بدني و رواني به اثرات ماده اعتياد آور ، وابستگي جسمي يک حالت فيزيولوژيک است که با استعمال مکرر ماده اعتياد آور به وجود مي آيد و باعث ادامه استعمال آن مواد مي شود و قطع آن باعث سندرم و نشانه هاي محروميت مي گردد که آن نشانه ها عبارتند از آب ريزش از چشم و بيني و خميازه و عرق کردن ، بي خوابي يا پرخوابي ، اضطراب ، تهوع ، اسهال ، دل درد … .
3) گرايش به ازدياد مصرف ماده اعتياد آور که به اين پديده تحمل گفته مي شود يعني تحمل دارويي را از دو طريق مي توان تشخيص داد :
الف) نياز به افزايش مقدار ماده براي رسيدن به مسمويت يا تاثير دلخواه
ب‌) کاهش قابل ملاحظه اثرات ماده با مصرف مداوم مقادير يکساني از آن دارو .
4) اثرات منفي و ضرر و زيان نسبت به مصرف کننده و جامعه . مواد مخدر هم ضرر مادي و عوارض رواني براي شخص و هم آسيب اقتصادي و اجتماعي براي جامعه دارد .

انواع مواد اعتياد آور
مقدمه ای بر تعریف ماده مخدر
در زبان خارجی به کلیه داروهائیکه اعتیاد آور هستند ماده مخدر گفته میشود، در حالی که بسیاری از این مواد نه تنها مخدر نیستند بلکه مهیج و محرک اند.
مخدر به معنای چیزی است که ایجاد رخوت و تخدیر و سستی مینماید. همان طور که اشاره شد به بعضی از انواع داروها که اثرات دیگری غیر از ایجاد رخوت و سستی دارند زیر نام مواد مخدر طبقه بندی میگردند.و به ناچار ما هم از این غلط مصطلح پیروی کرده و هر جا نامی از مواد مخدر میبریم مقصود کلیه دارو هائیست که صرفنظر از اثرات جسمانی وابستگی روانی و مصونیت ایجاد مینماید و اعتیادآور هستند.
در گذشته برای مواد مخدر تعاریفی در نظر میگرفتند که به آنچه که امروز به نام تعریف ماده مخدر بیان میشود تفاوتهای کلی دارد.مثلا در بعضی از کتب قدیمی مقصود از مواد مخدر مشتقات تریاک است و فقط به مشتقات تریاک اعم از لابراتواری یا غیر لابراتواری به طور کلی مواد مخدر اطلاق میشود.عده ای فقط موادی را که نظارت و کنترل قانونی بر آنها اعمال میشد جزء مواد مخدر میدانستند و این موضوع بیشتر در مراجع قضائی و انتظامی معمول بوده و گروهی نیز هر داروئی را که خواب آور باشد جزء مواد مخدر میدانسته اند، تعریفی که امروز مورد توجه مراجع قضائی ، انتظامی و پزشکی است و سازمان بهداشت جهانی نیز آن را قبول دارد باعث تغییر معنا اعتیاد نیز شده است.
شرح ذیل در کتب دارو شناسی برای تعریف ماده مخدر بکار رفته است :
تعریف ماده مخدر : سازمان بهداشت جهانی ماده مخدر را چنین تعریف نموده است:
هر ماده ای که با تاثیر روی وظایف سیستم مرکزی اعصاب قادر به ایجاد تغییرات روانی و رفتاری و جسمانی در انسان باشد ماده مخدر نامیده میشود.
تعریف فوق باعث شده که برای تعریف اعتیاد نیز مفاهیم جدید و تعابیر تازه در نظر گرفته شود که با تعاریف اعتیاد در گذشته متفاوت است، مثلا در گذشته داروئی را که قادر به ترکش نبودند اعتیاد آور و فرد مبتلا به آن را معتاد میدانستند.
انواع تقسیم بندی مواد مخدر
برای مواد مخدر تقسیم بندیهای متعددی در نظر گرفته شده است ، که از آن جمله است تقسیم بندی بر مبنای تهیه دارو که بر مبنای آن مواد مخدر را  به دو دسته تقسیم میکنند :
دسته یکم : عبارتند از داروهائیکه از منابع طبیعی (گیاهی) به دست می آیند ، مثل : تریاک ، حشیش و ماریجوآنا
دسته دوم : داروهائیکه از منابع معدنی و صنعتی در لابراتوارها و آزمایشگاهها تهیه میشوند، مثل ؛ متادون ، لومینال ، ال اس دی و هروئین.
نوع دیگری از تقسیم بندی مواد مخدر بر مبنای نوع تاثیری است که بر روی بدن انسان دارند :
دسته یکم : داروهای مخدر،یعنی داروهائی که ایجاد رخوت و سستی مینمایند مثل تریاک.
دسته دوم : داروهای مسکن مثل مرفین.
دسته سوم : داروهای منوم(خواب آور) مثل لومینالها.
دسته چهارم : دارهای محرک مثل آمفتامین ها.
دسته پنجم : داروهای مهیج مثل کوکائین.
دسته ششم : داروهای وهم آور و خیال انگیز مثل حشیش.
دسته هفتم : داروهای زایل کننده مثل ال اس دی.
که البته این نوع تقسیم بندی هرگز نمیتواند مرز مشخصی بین داروهای مورد نظر برقرار کند،زیرا بسیاری از آنها دارای آثار و خواص مشترک هستند.

فصل چهارم
مواد مخدر صنعتی
متاسفانه بسیاری از جوانان به غلط تصور می‌کنند این مواد خطری ندارند یا اثر آنها موقت است و معتاد کننده نیستند، در حالی که این مواد بسیار خطرناکتر از مواد مخدر سنتی بوده و اثر مخرب آنها دائمی است و ترک آنها نیز به سختی ممکن است.
تغییر الگوی مصرف مواد مخدر از سنتی به مواد صنعتی و شیمیایی و استفاده از قرص‌های روان‌گردان، تهدیدی جدی است که جوامع امروز را با بحران مواجه کرده است، شناسایی بیش از 400 هزار نوع قرص روان‌گردان در سال‌های اخیر، نشان از گرایش نسل امروز به مصرف مخدرهای شیمیایی و صنعتی دارد.
این درحالی است که مضرات این‌گونه مخدرها، به مراتب بیشتر و ناگوارتر از مخدرهای سنتی است. به عقیده پزشکان، مصرف یک ماده اگر موجب شود، فرد به مصرف دوباره آن روی بیاورد، می‌تواند به عنوان ماده اعتیادآور تلقی شود، از همین‌رو، مخدرهای صنعتی نیز از این قاعده مستثنی نیستند.
مواد مخدر امروزه به عنوان یکی از پرسود ترین تجارت‌های غیرقانونی در جهان مطرح است و گردش مالی آن بین 1500 تا 2000 میلیارد دلا‌ر برآورد شده است.
مخدرهای صنعتی در واقع ترکیبی از مخدرهای سنتی با مواد شیمیایی هستند. برای نمونه، مخدر سنتی مانند تریاک تنها سستی‌زا و یا ماده‌ای هم‌چون حشیش توهم‌زاست اما مخدر صنعتی مانند شیشه، اثری ترکیبی از توهم‌زایی و تحرک‌بخشی دارد، این درحالی است که هر یک از این تاثیرها در مخدرهای سنتی برعهده یک ماده بوده که اکنون در نوع صنعتی با تجمیع خاصیت‌ها به شکل متقابل مشکل و ضررها نیز به یک باره بر روی فرد عارض می‌شوند.
مخدرهای جدید، به علت ترکیب شیمیایی که دارا هستند، سیستم مرکزی اعصاب را تحریک کرده و موجب بروز نوعی تشنج و حرکات غیرقابل کنترل به همراه تعریق، گشادی مردمک چشم و در مجموع کنش‌های شدید رفتاری می‌شوند.
در ابتدای شروع مصرف، نمی‌توان از روی مشخصات ظاهری به اعتیاد افراد پی برد، ولی با ادامه مصرف مواد،رفتارهایی در فرد ایجاد می‌شود که ممکن است ما را به اعتیاد او مشکوک کند.دانستن این نشانه‌ها، خانواده‌ها را در شناسایی اعتیاد اطرافیان یاری می‌دهد. هیچ گاه نباید با یک علا‌مت،برچسب اعتیاد به افراد زد، بلکه بهتر است خانواده‌ها مراقبت بیشتری از فرد به عمل آورند و پس از دیدن چند مورد از رفتارهای زیر، موضوع را با پزشک مرکز بهداشتی درمانی در میان بگذارند. ‌نشانه‌های رفتارها و نشانه‌های جسمانی از عوامل مصرف مواد مخدر است.
کارشناس کاهش تقاضای مصرف مواد مخدر در خصوص عوامل گرایش به مواد مخدرگفت: سه عامل در گرایش به موادمخدر موثر است که شامل عوامل فردی، اجتماعی و فرهنگی است. ضعف اخلا‌ق، کنجکاوی، معاشرت با دوستان ناباب و نداشتن اعتماد به نفس و… از عوامل فردی گرایش افراد به مصرف مواد هستند.
وی دستیابی به هیجانات دوره جوانی، تقلید از دوستان، خارج شدن از فشارهای عصبی و روانی، فرار از مشکلا‌ت زندگی، نابسامانی‌های زندگی، تنهایی و شکست‌های اجتماعی را از انگیزه ‌های مصرف مواد اعتیادآور در بین افراد جامعه بویژه جوانان دانسته است.
این کارشناس در ادامه افزود: برای این که افراد بتوانند در مواقع خطر خود را از چنگ اعتیاد دور سازند، ارتقا بخشیدن به توانایی‌های ایشان کاملا‌ً ضروری به نظر می‌رسد. افزایش مهارت‌های زندگی “مهارت حل مشکل، قدرت تصمیم ‌گیری، هنر دوست‌یابی و…” از عوامل حفاظت‌ کننده فردی است که اگر امروز آن‌ها را به فرزندانمان نیاموزیم فردا در غیاب ما در مقابل اصرار دوستان قدرت مقاومت نخواهند داشت.
وی عوامل خانوادگی را یکی دیگر از گرایش به مواد مخدر دانسته و گفت: وجود پیوند و ارتباطات عمیق خانوادگی نقش به سزایی در پیشگیری از اعتیاد دارد. اگر محیط خانواده سالم باشد کودک دارای اعتماد به‌نفس، مهر و محبت و احساس مسئولیت می‌شود. و هر قدر این روابط به سردی سوق پیدا کند و کودک مورد توجه و حمایت قرار نگیرد آماده کجروی، ناسازگاری و… خواهد شد که خطر اعتیاد در محیط خانواده نیز افزایش می‌‌یابد.
‌ این کارشناس خاطرنشان کرد: برقراری رابطه صحیح پدر و مادر با کودک سبب می‌شود که رشد شخصیت بچه سیر طبیعی داشته باشد و از انحراف و کجروی مصون بماند.
وی افزود: وجود فرد معتاد در خانواده، سهل ‌انگاری در توجه به زنگ خطرها مثل مصرف سیگار، ایجاد تنش و درگیری بین اعضای خانواده، عدم گفت و گو پیرامون اعتیاد در خانواده، فقر مادی یا رفاه اقتصادی خانواده دیگر عوامل گرایش به مصرف مواد هستند.
این کارشناس کاهش تقاضای مصرف،عوامل اجتماعی را آخرین علل گرایش به موادمخدر دانسته و اظهار داشت: نابرابری ‌های اجتماعی و اقتصادی، در دسترس بودن مواد، بیکاری، فقر، عدم اطلا‌ع ‌رسانی جامع و کامل در زمینه عوارض جسمی، روحی و اجتماعی اعتیاد، وجود باورهای نادرست اجتماعی و ضعف فرهنگ مشاوره از عوامل مهم گرایش به سوء مصرف موادمخدر به شمار می‌‌روند.
دکتر حامد اختیاری مسئول آزمایشگاه ارزیابی شناختی، مرکز ملی مطالعات اعتیاد دانشگاه علوم پزشکی اظهار داشت: گسترش انواع مواد مخدر و در دسترس بودن و تغییر الگوی شیوه‌های مصرف آن باعث شده است که عده زیادی از جوانان و نوجوانان به استعمال این مواد گرایش پیدا کرده و سبب بروز مشکلا‌ت فراوانی برای خود، جامعه و بنیان خانواده شوند.
با توجه به اهمیت و شیوع غیر قابل باور مصرف مواد توهم زا در بین افراد جوامع علی الخصوص جوانان ، لازم دانستیم در این خصوص توضیحاتی را به مخاطبان محتریم تقدیم نمائیم :
مواد توهم زا :
توهم زاها مجموعه نا هماهنگ و گسترده اي  از مواد مخدر را تشكيل مي دهند و بصورت كلي به دو دسته طبيعي و غيرطبيعي تقسيم مي شوند :
از جمله مواد طبيعي مي توان به گراس ، حشيش ، ماري جوانا ، چرس و برخي قارچها ي خاص و … اشاره كرد .
مواد مصنوعي اين دسته شامل MDMA,PCP,DMT,LSD  ،  يا همان اكستازي ، كتامين ، مسكالين ، …. مي باشند .
مواد توهم زا ناراحتي هاي فكري و ادرا كي ايجاد مي كنند . تحمل نسبت به اين دارو ها خيلي سريع و پس از  3  تا  4  روز از مصرف مداوم پديد مي آيد .
مصرف اين مواد بسته به دوز مصرف و محيط پيرامون فرد مي تواند سر خوشي ،انرژي كاذب و حالتي شبيه گذر از عالم طبيعي و ورود به عالم متا فيزيك ، توهم هاي شنوائي يا بينائي ،هذيان ، اختلال در قضاوت ، حافظه و هوشياري ايجاد مي كند و آشفتگي هاي رواني بسيار شديد در مقايسه با ناراحتي هاي جسمي در هنگام  قطع  مصرف  بوجود مي آيد.
بيش از  100  نوع ماده مخدر توهم زاي مصنوعي با ساختارهاي متفاوت شناخته شده است كه در مقايسه با مواد توهم زاي طبيعي به مرا تب خطرناك تر وعوارض شديد تري دارند .
توهم زاها در سراسر تاريخ به عنوان قسمتي از مراسم مذهبي و فرقه اي مورد مصرف قرار گرفته اند وعمده ترين مشكل در هنگام مصرف اين مواد عدم تشخيص واقعيت با خيال است كه باعث فوت و مرگ مي شود .
توهم زاها  بطور معمول  سريع ترين تاثير را برروي سيستم عصبي گذاشته ، باعث افزايش ضربان قلب و دماي بدن ،لرزش ، تعريق ، خشكي دهان ، سر گيجه شده و بتدريج اختلالت ادراكي و توهم شامل مسخ واقعيت و خطاهاي حسي مي شود كه همراه با توهم هاي بينائي و شنوا ئي است . رنگها پر احساس تر و موسيقي پر معني تر شده و با اختلال حس ها به مرحله اي رسيده كه صداها ديده و رنگها شنيده مي شوند. حس گذشت زمان آهسته مي شود و حتي زمان كاملاً  متوقف  مي گردد . و اين تجربيات به قدري واقعي مي نمايد كه فرد را فوق العاده تحت تاثير قرار داده و مجبور مي سازد براي رسيدن به تجربيات جديد مدام مصرف خود را افزايش دهد .
توهم زاها گاهي باعث ايجاد ارتباط با ديگران و گاهي باعث احساس تنهائي  و جدائي از جمع مي شود . حافظه كوتاه مدت آسيب ديده ، اما خاطرات گذشته هاي دور ظاهر مي شوند و در مواردي بسيار زنده و واقعي هستند .
اثر مواد توهم زا براي افراد بسيار متفاوت است ، موارد ظهور اين علائم و شدت آن وابسته به پارامتر هائي چون :
1) مقدار مصرف و خلوص ماده مصرفي
2) انتظارات فرد مصرف كننده
3)  حالات خلقي و شناختي قبل از مصرف
4) محيط فيزيكي مصرف و تجربيات گذشته ناشي از مصرف مواد توهم زا وابسته است .
و به همين علت است افراديكه مقادير كم اين ماده را استفاده مي كنند بسياري از موارد زير را تجربه نكرده اند و عوارض بيشتر جسمي و كمتر ادراكي واحساسي داشته اند .
سفر بد (bad trip  ) مهمترين اثر نا مطلوب مواد توهم زا مي باشد اين عارضه زماني رخ ميدهد كه فرد مصرف كننده احساس   مي كند،تجربه توهم زائي هرگز پاياني نخواهد داشت و د ر اين مرحله قادر به تشخيص واقعيت از اثر دارو نمي باشد . در اين حالت فرد دچار اضطراب و وحشت شديد مي شود . كنترل خود را از دست مي دهد و احساس مي كند ارتباطش با محيط بيرون قطع شده است . اين مرحله خطرناك بوده و منجر به آسيب رساندن بخود و ديگران مي شود و شخص بايد سريعاً تحت درمان  مناسب قرار بگيرد .
بطور كلي توهم زاها گيرنده هاي سروتونيني را سدمي كنند و در فضاي سينا پسي آنها را بلوكه مي كنند .  و يا از نگاهي ديگر فعاليت سروتونين را تغيير مي دهند  كه همين امر موجب سرخوشي در فرد مي گردد و اين باور اشتباه را در مردم عادي تقويت كرده كه اين مواد اعتياد جسمي ندارند.
امروزه ثابت شده است جسم و روان در تقابل با يكديگر بوده و ريشه بسياري از بيماري هاي رواني در جسم يا بالعكس مي باشد.
اثرات مخرب مواد توهم زا و شيميائي بمراتب گسترده تر و خطرناكتر از مواد طبيعي مي باشد و شيوع گسترده اين مواد در سالهاي اخير زنگ هشداري است
براي همگان.
منابع و مأخذ:
1) فرچاد- دکتر محمدحسین- آسیب شناسی اجتماعی و جامعه شناسی انحرافات- نشر معلم- سال1385
2) دانش- دکتر تاج زمان- مجرم کیست و جرم شناسی چیست؟- نشر اردیبهشت- سال 1384
3) اسماعیلی- دکتر نادعلی- شناخت و درمان اعتیاد- نشر ادب- سال 1382
4) شیرین بهادر- سرهنگ علیرضا- مقدمه ای بر مواد مخدر و اعتیاد- ناحیه انتظامی خراسان- بهمن 1370
5) روشهای درمان مواد اعتیادآور- معاونت امنیت ناجا- اداره کل مبارزه با مواد مخدر
6) شناخت و پیشگیری از بزهکاری و مواد اعتیادآور- معاونت امنیت ناجا- اداره کل مبارزه با مواد مخدر
7) نگرشی آماری بر علل گرایش به اعتیاد- دادگاه انقلاب اسلامی
8) سایت های مربوط به خبرگزاری های: ایسنا- برنا- فارس و . . .