نویسنده: محمدرضا مقدسی
اگر بتوان علی رغم شرایط پرتنش و آسیب زا نتیجه ای خوب بدست آورد این اتفاق خوب ثمره و نماینده قدرت تاب آوری است در واقع تاب آوری قدرت پیش بینی کننده گی و حاکمیت شرایط سخت را نمی پذیرد و با سازگاری و سازندگی در شرایط پر تنش راه ارتقا و توسعه را گشوده و امکان ادامه دادن و بالندگی را فراهم میکند .تاب آوری در مقابل آسیب پذیری قرار میگیرد واگر چه بر سر تعریف آن توافق جامعی وجود ندارد اما برای ساخت آن حداقل به وجود دو عنصر (( شرایط سخت)) و ((نتیجه خوب )) نیاز هست .
اما براستی چگونه کودکان و نوجوانانی که در شرایط و محیط های نامناسب بوده اند از انواع آسیب ها و مخاطرات در امان مانده اند و نه تنها در امان مانده بلکه به رشد قابل توجه و مدارج عالی و توانش اجتماعی چشمگیر و تحسین برانگیز دست یافته اند ؟Resilience_ir
پاسخ این سوال و سوالاتی از این دست موضوع مورد علاقه تاب آوری است. همه ما کسانی را می شناسیم که درشرایط نامناسب و آسیب زا بوده اند ولی علی رغم شرایط بد و سخت هم اکنون انسانهای سالم و موفقی هستند .از این جهت که که گفته شده تاب آوری ظرفیت انسان برای مواجهه با ، یادگیری از ، و غلبه بر شرایط ناگوار است (گروتبرگ ،۲۰۰۴).
تاب آوری رفتار ایده آل آدمی را در شرایط پرتنش و نا مناسب مورد مطالعه قرار میدهد . اینکه چگونه آدمی در سختی ها ، مصائب ، بلایای طبیعی ،اعتیاد و انحرافات ، بیماریهای بی درمان و سخت درمان (( تاب )) می آورد و غلبه میکند ، عبور میکندو به زندگی سالم و سازنده خود ادامه میدهد ، میخواهد و میسازد و شور آفرینی و شکرگزاری میکند موضوع مورد علاقه ما در این حوزه است .
تاب آوری را میتوان قدرت بازیابی و دستیابی به صحت و سلامت از دست رفته و قابلیت ایجاد تعادل مجدد پس از آشفتگی نامید و بدیهی است هر انسانی از این قدرت و قابلیت کم و بیش بهره مند است. تاب آوری میتواند تجربه حداقل آشفتگی با مقدار معینی از تنش باشد .تاب آوری میتواند در تعادل ، تعامل و تکامل کارسازی کند.Resiliency_ir
علاوه برظرفیتهای ارثی ، عوامل محیطی ، تربیتی و خانوادگی و به ویژه اجتماعی در این موضوع موثر هستند ، با این حال بخش عمده تاب آوری میتواند آموختنی باشد .
دلایل متعدد و فراوانی را میتوان برای ضرورت توسعه و تقویت تاب آوری مطرح کردکه دراین مختصر به شرح ذیل اشاراتی خواهد شد :
دلیل نخست اینکه آسیب های اجتماعی و تهدیدات اخلاقی و فرهنگی پرشمار و با توان ، تعدد و تنوع بیشتری خودنمایی کرده و در کمین نشسته اند. از این رو ضرورت دارد برای حفظ سلامت و صیانت از سرمایه های اجتماعی و فرزندان عزیز این مرزو بوم چاره ای اندیشید پیشنهاد ما توسعه و تقویت تاب آوری است.
دومین اینکه ما در اغلب موارد ما قدرت پیش بینی اسیب ها و لطمات احتمالی موجود در آینده را نداریم از این رو بایستی بتوانیم نسلی تربیت کنیم که در مقابل تهدیدات و آسیبهای شناخته نشده ی پیش رو مصون ومقاوم باشد نسلی که بتواند با چالشها و مشکلات و مخاطرات جدید به خوبی دست و پنجه نرم کند و از عهده آنها براید .
در دو مورد پیش گفته توجه اصلی بر قدرت پیشگیرانه تاب آوری در حفظ سلامت و نشاط اجتماعی مد نظر قرار گرفت .همگان واقف هستند که برای مقابله با اختلالات رفتاری و آسیب های اجتماعی و فرهنگی امکانات درمانی ، امدادی و اصلاحی فراوان نیاز هست در این همآوردی متاسفانه اختلالات رفتاری بر امکانات درمانی پیشی گرفته است که نتیجه آن این است که درمان همیشه و همه جا و برای همه کس در دسترس نیست و فرض بر دردسترس بودن بسیار وقت گیر ، گران ، وحتی در مواردی هم ممکن است اثر بخش نباشد این خود دلیل سوم ما برای توجه به توسعه تاب آوری است که میتواند با استفاده از منطق واکسیناسیون نسبت به پیشگیری و ایجاد مصونیت در بسیاری از حوزه های اجتماعی موثر واقع گردد.
دلیل دیگری نیز که شایسته توجه است سادگی وکاربست راحت و بی نیازی این مقوله از آموزشهای طولانی مدت و تخصصی است.با صرف اندک زمانی میتوان با اصول تاب آوری آشنا شد و از قدرت سرشار آن در خانه و خانواده و یا در محل کار و سازمان خود از آن بهره برد. تاب آوری موضوعی با همه گیری و عمومیت قابل توجه است و این سادگی در ساختار باعث شده که براحتی مورد توجه و استفاده قرار بگیرد. شرایط سخت هرگز به معنای نابودی نیست وشواهد نشان میدهد میتوان در شرایط بد هم نتیجه خوب بدست اورد این پیام اصلی تاب آوری است . .شاهد این مدعا کودکان و نوجوانانی هستند که فاقد ابتدایی ترین شرایط برای ترقی و سلامت بوده اند ولی امروز ازبالندگی و توانش اجتماعی قابل قبولی برخوردارمی باشند .
موج های مطالعاتی تاب آوری کدامند ؟
پژوهشهای این حوزه تا کنون در چهارمرحله یا موج خودرا به دانشگاهیان دنیا معرفی کرده اند.
موج اول مطالعات تاب آوری توجه و تمرکز اصلی خود را به شناسایی و توصیف ویژگیهای افراد تاب آوراختصاص داده است که نتیجه آن فهرست کردن بسیاری از ویژگیها و یا به عبارتی دیگر معرفی کیفیت های شخصی و شخصیتی افراد تاب آوراست از عمده ترین این خصوصیات میتوان به شوخ طبعی ، جرات مندی و قدرت ابراز وجود ، توان حل مساله ، حمایت طلبی ، نوع دوستی ، خوش بینی و امید اشاره کرد .
در موج دوم مطالعات شیوه های اکتساب ، تقویت وتوسعه تاب آوری موردتوجه وتمرکز اصلی بوده است که رویکرد اصلی و عمده آن تاکید برمولفه های حمایتی و محافظ وتوقیت کننده تاب آوری و روشهای بدست آوری و اکتساب آن است .
در ادامه موج سوم پژوهشها با محوریت بهینه سازی و اهمیت آن در تحمل سختی ها و حفظ سلامت اجتماعی و قدرت بالندگی خود را به ما معرفی میکند .
اما موج چهارم تاب آوری توجه وتمرکز خود را به مسایل پس زایشی ( اپی ژنتیک ) ، عصب شناسی و نرو فیزیولوژی معطوف داشته است تحقیقات موج چهارم توانسته ظرف مدت کوتاهی تاثیرات بسیار مهمی در روند مطالعات و فضای دانشگاهی تاب آوری ایجادکندو این روند کماکان ادامه دارد.
نویسنده:
محمدرضا مقدسی
مدرس و پژوهشگر تاب آوری
