نویسنده: حميد رضا ضميري
پیشگفتار
تحقیقی که در دست دارید مدخل عمومی و مقدماتی است در باب تبیین اخلاق خادم رضوی و آئین و انواع خدمت در اماکن متبرکه رضوی، بحث حاضر در مجموع زمینه ای مناسب برای نگرش نو در خصوص تبیین اخلاق خادم رضوی و آئین و انواع خدمت در اماکن متبرکه رضوی می باشد. مؤلف ویژگیها و فضایل اخلاقی ایمانی خادم رضوی را در عرصه های گوناگون و از زوایای متفاوت مباحث اخلاقی بررسی کرده است و در ادامه به آئین و انواع خدمت در اماکن متبرکه پرداخته است. امیدوارم که چنین مباحثی برای خوانندگان، محققان و دانشجویان عزیز بسیار سودمند ومفید باشد. و شما عزیزان با مطالعه این تحقیق پیشنهادات و انتقادات خود را در جهت تکمیل کردن ابعاد مطالعه این شناخت و نقش آن در زندگی نویسنده را یاری نمائید.
سپاسگذارم
حمیدرضا ضمیری
انتخاب موضوع:
اولین مرحله در یک چارچوب طرح تحقیقاتی انتخاب موضوع می باشد، انتخاب و تنظیم موضوع تحقیق، از آن دست مسائل مهمی است که نیاز به تأکید بیشتر دارد، چون هیچ نوع فعالیت تحقیقی مثبتی را نمی توان صورت داد مگر آنکه موضوع آن از پیش مشخص، معین و روشن گردیده باشد، با توجه به همین ملاحظات است که انتخاب و تنظیم موضوع پژوهش را باید بدون شتابزدگی و در نهایت تعمق بررسی کرد با توجه به آشنایی و شناخت محقق از محیط و شرایط کاری در حوزه اماکن متبرکه رضوی مناسب دیدم تا موضوع مورد تحقیق را در حیطه فعالیت های خادمان و پیرامون آن انتخاب نمایم. نوع موضوع انتخاب شده تحقیق از نوع تحقیقات کاربردی (Applied Research) و موضوع آن تبیین اخلاق خادم رضوی و آئین و انواع خدمت در اماکن متبرکه رضوی این موضوع پس از پیشنهاد در مورخه 14/12/87 درمورخه 22/12/87 به تصویب استاد راهنما رسید و از مورخه 20/1/88 و به طور پیوسته و مرحله به مرحله با مراحل تفضیلی اجرای یک طرح پژوهشی انجام گرفت.
مقدمه و بیان اهمیت موضوع:
مبنای نظری: در حال حاضر هر فردی به تناسب استعداد ها و توانائیهای ذاتی خویش و یا به اقتضای شرایط اجتماعی و محیطی، برای تأمین معیشت خویش شغل خاصّی را انتخاب می کند و هر شغل نیز اخلاقیات خاص خود را می طلبد، مسائل اخلاقی مورد نیاز یک کارمند بانک با مسائل اخلاقی مورد حاجت یک آموزگار یا استاد دانشگاه یا مسائل اخلاقی یک کارگر ساختمانی با مسایل اخلاقی یک مدیر فرودگاه متفاوتند. در این خصوص ویژگیها و خصوصیات اخلاق خادم رضوی بسیار متفاوت تر از بقیه می باشد و نیاز به شناخت و ارزیابی بیشتری است.
مبنای تاریخی: اخلاق درقرآن کریم و روایتهای اسلامی و سیره معصومین علیه السلام و بزرگان اهمیت و جایگاه ارزشمندی دارد.درسوره شمس خدای متعال پس از چند سوگند می فرماید:(قد افلح من زکیها و قد خاب من دسیها)هر که نفس راپاک گردانیدقطعا رستگارشدو هرکه آلوده اش ساخت نومیدشد.
ازپیامبر(ص)روایت شده است :(انما بعثت لاتممم مکارم الاخلاق ) همانا مبعوث شدم تا مکارم اخلاقی را تکمیل کنم
استاد شهید مطهری در کتاب تعلیم و تربیت اسلام در خصوص فلسفه اخلاق به چندین نظریه اشاره دارد که یکی از آن ها نظریه کانت یا وجدان اخلاقی: کارهای اخلاقی توسط وجدان اخلاقی به انسان الهام می شود در حقیقت این کارها و سرشت و فطرت انسان را به کمال و سعادت دعوت می کند.
اهمیت و جایگاه تحقیق:
در حال حاضر نسل های جدید جامعه ما، شیوه های جدیدی از نگرش به آموزش، کتاب خوانی، خانواده، ازدواج، مذهب و گرایشهای سیاسی را تجربه می کند و درواقع نسل های جدید در حال تولید ارزش در این حوزه هستند . درجهان پیشرفته بلکه پیشتاخته ، امروز اخلاق اسلامی همه ابعاد زندگی اعم از مادی معنوی فردی و اجتماعی انسان را در بر می گیرد مسئله اخلاق و ویژگیهای آن در کانون توجه بسیاری از اندیشمندان علوم اجتماعی قرار دارد یکی از مهم ترین علت های این پدیده تغییر پذیری بیشتر هویت های انسانی – اجتماعی در دنیای مدرن است در حالی که در بخش مهمی از تاریخ بشر ارزشها و هویت های انسانی – اجتماعی کمتر در معرض تغییر و دگرگونی بوده اند. شهر مقدس مشهد سالانه پذیرای زائران و ارادتمندان جهت تشرف به بارگاه منور حضرت رضا(ع) هستند و هر کدام با توجه به سلایق مختلف، طيفها وطبقات مختلف جامعه نیازمند ارائه خدمات نوین و مطابق روز می باشد. در این تحقیق جهت استفاده از ویژگیهای اخلاق خادم رضوي و انواع خدمت و آئین در اماکن متبرکه رضوی که از جایگاه مهمی برخوردار شده است به تجزیه و تحلیل پرداخته می شود.
چکیده:
آدمی از آغاز تا پایان زندگی خویش، به طور فطری ارزشهای اخلاقی را درک می کند و به آن ها گرایش دارد، به همین روی پژوهشهای اخلاقی همواره یکی از مهم ترین دغدغه های اندیشمندان بوده است. اما امروه توسعه تکنولوژیک جوامع صنعتی و پیچیده تر شدن روابط انسانی و نیز ظهور بحران های اخلاقی در اینگونه جوامع تحقیق و پژوهش را در ابعاد مختلف اخلاق بیش از پیش ضرورت بخشیده است. در این تحقیق، اخلاق خادم رضوی که محدوده فعالیت های خود را در حوزه های خاصّی از زندگی فردی و اجتماعی قرار داده و با تطبیق، استدلالها، اصول و ارزشها در حوزه رفتارهای اخلاقی به ارزش گذاری آنها می پردازد و درادامه انواع و آئین خدمت خادمان رضوی دراماکن متبرکه رضوی تشریح می گردد، در این مقاله ازروش تحقیق زمینه ای (موردی) و تکنیک استفاده از پرسشنامه استفاده گردیده است. جمعیت آماری ما خادمان افتخاری در اماکن متبرکه رضوی با جمعیت 4623 نفر در بین 5 نوع خدمت صورت گرفته است که با روش نمونه گیری تصادفی ساده تعداد 308 نفر استفاده گردیده است.
فصل اول: طرح تحقیق
طرح مسأله یا سؤال علمی:
دردنیای بالنده، پوینده، جهت دهنده و رقابتی پژوهش، بعد از انتخاب موضوع و عنوان سازی مناسب تحقیق، قدم اساسی بعدی، تبیین و کالبد شکافی صحیح و دقیق مسئله است اگر محقق بداند دنبال چیست و درصدد پاسخگویی به چه چیزی است، جست و جوی منابع و تبیین مسئله کار آسانی خواهد بود.
در این تحقیق با توجه به این که خادم رضوی مخصوص به حوزه فعالیت در مکان مشخص و آئین و نوع خدمت مختص به فضا و مکانی واحد می باشد در خصوص سؤال علمی یکی از نوع سؤالهای رابطه ای که آیا بین تاثیرات اخلاقی خادم رضوی و آئین ونوع خدمت در اماکن متبرکه رضوی با نحوه عملكرد و توسعه خدمت رساني رابطه ای وجود دارد؟ که در ادامه این تحقیق بررسی می کند که آیا جایگاه و اهمیت اخلاق در بین خادمان رضوی در عملكرد خدمتي آنان تاثیر دارد ؟آیا الگوپذيري از مفاهيم بنيادي فضيلت هاي اخلاقي در بين خادمان رضوي نقش دارد ؟
آيا خدمت در اماكن متبركه تابع مقررات ، آداب و رسوم و تشريفات خاصي صورت مي گيرد ؟ آيا انطباق شرح وظایف خدمه با آئین نامه خدمتی در خدمت رساني مطلوب اثر دارد؟
بیان علت ها و اهداف تحقیق:
یک تحقیق در بستر علم یا علوم مسأله ساز آن تحقیق صورت می گیرد. اما از دیگر سو علم خود در بطن جامعه رشد و نموّ می یابد که به جامعه شناسي علم، متکفل بررسی همین رابطه میان جامعه و علم است . جامعه برای علم مسأله می سازد آن را به سوی نیاز های خود می راند و حتی بنا بر برخی نظریات دراین حوزه، پاسخهای خاص را نیز براساس ساختار اجتماعی موجود فراهم می سازد و یا به سوی آن پاسخها رهنمون می گردد. بنابراین تحقیق هدفی دیگر نیز دارد و آن پاسخگویی به یک نیاز اجتماعی است. علمی که به نیاز ها و مسایل اجتماعی بی تفاوت باشد، به زودی از عرصه جامعه حذف می گردد و یا به گوشه عزلت و تاریکی رانده می شود.
مردمان آن دسته از مقولات و انباشته های ذهنی را که بتوانند پاسخگوی مشکلات عملی آنها در عرصه زندگی باشد، علم می نامند و این امر هدف علمی تحقیق را میسازد.
آنچه هدف نظری یا کلی تحقیق پیش رو می باشد تبیین اخلاق خادم رضوی و آئین و انواع خدمت در اماکن متبرکه رضوی می باشد.
و در مقابل، اهداف عملی تحقیق یا اهداف جزئی آن شامل پاسخگویی به اهداف جزئی زیر که شامل:
1- تعبير جایگاه و اهمیت اخلاق نزد خادمان رضوی در افزايش سطح عملكرد خدمتي
2-تدوین مفاهیم بنيادي و تاثیر گزار فضیلتهای اخلاقی در بین خادمان رضوی
3-تشريح انواع خدمت ، مقررات و ضوابط مطابق با آئين نامه خدمت در اماكن متبركه رضوي
4- انطباق شرح وظایف خدمه با آئین نامه خدمتی كه منتج به خدمت رساني مطلوب مي گردد .
تعیین فرضیه ها:
1- فرضیه اصلی: بررسی تأثیرات تبیین اخلاق خادم رضوی
فرضیه های فرعی:
● شناخت اهميت و فضیلت های اخلاقی در راستای توسعه رفتار و عملكرد خدمتي خادم رضوی مؤثر است.
● لحاظ داشتن علوم اخلاقی – اجتماعی – روانشناسی در ارتقاي تصميم گيري هاي سازنده خادم رضوي نقش دارد .
● گسترش مناسبات و معاشرتهای اخلاقی در نزد خادمان رضوی در افزایش رضایتمندی مراجعان اثر دارد.
● ضرورت الگوپذيري همه جانبه از مفاهيم بنيادي فضيلت هاي اخلاقي در بين خادمان رضوي .
2- فرضیه اصلی : معرفي آئین و انواع خدمت در اماکن متبرکه رضوی
فرضيه هاي فرعي :
● نقش مهم تفکیک انواع خدمت در سهولت پاسخگویی و خدمت رسانی مطلوب.
● انطباق شرح وظایف خدمه با آئین نامه خدمتی از ضروریات بشمار می رود.
● بيان شرح وظایف خدمه نقش بسیار سازنده ای در رشد و توسعه در سازمان و بهبود دیدگاه زائران به مجموعه را دارد.
● تحکیم و ارتقاء تعامل بین انواع خدمت ها و تبادل اطلاعات و تجربیات بین کشیکها در توسعه خدمت رسانی شده وحتی منجر به ایده های جدید و متنوع و نهايتا به کارآفرینی منجر شود.
انواع فرضیه ها بر حسب فرم و شکل ظاهری:
فرضیه های چندمتغیری:
● شناسایی فضیلتهای اخلاقی، لحاظ داشتن علوم اخلاقی – اجتماعی و روانشناسی
متغیر مستقل 1 متغیر مستقل 2
گسترش مناسبات و معاشرت های اخلاقی در توسعه خدمت رسانی و تصمیم گیریهای خادم
متغیر مستقل 3 متغیر وابسته
رضوی مؤثر است.
● تفکیک انواع خدمت، انطباق شرح وظایف خدمه با آئین نامه خدمتی، تحکیم و ارتقاء، تعامل بین انواع خدمتها
متغیر مستقل 1 متغیر مستقل 2 متغیر مستقل 3
در توسعه خدمت رسانی و حتی منجر به ایده های جدید و کارآفرینی می شود.
متغیر وابسته
انواع فرضیه ها از نظر نوع رابطه بین متغیرها:
1- فرضیه های جهت دار مستقیم: که مبیّن وجود رابطه احتمالی مستقیم بین متغیرها می باشد.
● بین ضرورت و اهمیت اخلاق و شناسائی فضیلت های اخلاقی ایمانی با تبیین اخلاق خادم رضوی رابطه مستقیمی وجود دارد.
● بین اطلاع رسانی انواع خدمت و شرح وظایف خدمه با شیوۀ خدمتگزاری، در اماکن متبرکه رضوی رابطه مستقیمی وجود دارد.
2- فرضیه های جهت دار معکوس: که بیانگر وجود رابطه احتمالی معکوس بین متغیرها می باشد.
● عدم آشنائی وظایف اخلاقی خادم رضوی با نوع خدمت رابطه معکوس وجود دارد.
3- فرضیه های جهت نامعلوم: فرضیه هایی هستند که رابطه علت و معلول بین متغیرها را بدون مشخص شدن نوع آن مطرح می سازند.
● بین میزان درآمد خادم رضوی با نوع خدمت ایشان رابطه ای وجود دارد.
4- فرضیه های خنثی: عدم احتمال وجود رابطه بین دو متغیر را بیان می کند.
بین نوع خودروی مورد استفاده خادم رضوی بانوع خدمت ایشان رابطه ای وجود ندارد.
تعاریف و مفاهیم:
در بحث بیان اخلاق خادم رضوی و نوع و آئین خدمت در اماکن متبرکه رضوی واژگان و اصطلاحات بسیار زیادی با مقاصد مختلف و به مناسبات متنوعی بکار برده شده است . این واژگان به لحاظ مفهومی شباهت های بسیاری با همدیگر دارند، به همین جهت گاهاً به غلط به جای یکدیگر به کار می روند. ما دراینجا سعی کرده ایم تا با ارائه تعریفی از اصطلاحاتی که از نظر ظاهری به هم شبیه به نظر می رسند و دراین حالت تفاوت مفهومی بسیاری با یکدیگر دارند بپردازیم:
الف – اخلاق: اخلاق جمع «خُلق» است. خلق حالت و کیفیتی باطنی است که با چشم سر و حواس ظاهری دریافتنی نیست. هر خلق مقتضی رفتار خاصی است. کسی که صفت و خلق سخاوت را داراست به نیازمندان انفاق می کند و در سختی ها به دیگران کمک مالی می دهد.
ب – محبّت: محبت در لغت به معنای دوستی و علاقه است که می توان آن را به طور کلی به محبت خود و محبت دیگران تقسیم کرد. آنچه از ویژگیهای مؤمن به شمار می آید و در متون دینی بر آن تأکید نموده است محبت به خداوند و پس از آن محبت به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) است.
پ – مفهوم تسلیم بودن در برابر خداوند: تسلیم خدا بودن به معنای پیروی بی چون و چرا از دستور های اوست که در متون دین آن را تعبّد و عبادت می خوانند .
ت – مفهوم خوف و رجا: ترس و امید یا خوف و رجا دو حالت نفسانی اند که در شرایطی خاص بر انسان عارض می شوند. هرگاه کسی بداند یا احتمال دهد در آینده امری ناخوشایند برای او رخ می دهد دچار ترس می شود و بر عکس اگر بداند یا احتمال دهد امری خوشایند برای او روی خواهد داد، حالت امیدواری بر او عارض می شود.
ث) توکّل: توکل در لغت به معنای واگذاشتن است. مؤمن امور خود را به خدا وا می گذارد، غیر خدا، مؤمن تنها به توانایی و لطف خداوند اعتماد و اطمینان دارد.
ج) شکر: شکر در لغت به معنای شناخت نعمت و سپاسگذاری از نعمت دهنده است. شکر خدا نیز به معنای اعتراف به نعمت های خداوند سرپیچی نکردن از دستورهای او است.
چ) صبر: صبر در لغت به معنای حبس کردن و بازداشتن است. بنابراین اگر کسی خود را از انجام کاری باز دارد صبر کرده است.
ح) اخلاص: اخلاص در لغت به معنای پیراستن از آمیزه ها است. اخلاص آن است که مؤمن در انجام هر کاری قصد و نیت خود را از هر چیزی جز خداوند پیراسته کند.
خ) اعتدال و میانه روی: حد وسط دو چیز را میانه می گویند. علمای اخلاق معتقدند هر کاری دو حد نهایی دارد: افراط و تفریط . اعتدال و میانه روی میانه افراط و تفریط است.
د) احسان: احسان در لغت به معنای نیکی کردن است که بستگی به نوع کار فرد با دیگران دارد و به معنای انجام کار خوب بدون چشم داشت است.
ذ) عدل: عدل آن است که نیکی را به نیکی و بدی را به بدی پاسخ دهیم. عدالت یعنی به حق حکم و داوری کردن – انصاف نیز مترادف عدل است.
ر) امر به معروف و نهی از منکر: معروف در لغت به معنای «شناخته شده» است بنابراین هر رفتاری که در میان مردم رایج باشد معروف است – منکر نیز در لغت به معنای ناشناخته است و به معنای کلی تر امر به معروف عبارت است از ارشاد به راه های رشد و نجات بخش و نهی از منکر عبارت است از منع از آنچه با شریعت موافق نیست.
ز) عفّت: عفت در لغت به معنای بازداشتن نفس از کارهای ناپسند و زشت است و در علم اخلاق به حالتی نفسانی گفته می شود که بر اثر اعتدال قوه شهویه به وجود می آید و انسان را از افراط و تفریط در شهوت باز می دارد.
ژ) سخن نیکو: سخن نیک، سخن راستی است که نه بیهوده است و نه پیامدی منفی دارد.
س) عفو و گذشت: عفو، صفح، حلم، کظم غیظ واژه هایی هستند با معانی نزدیک به هم، عفو به معنای بخشیدن خطای خطا کار و تنبیه نکردن او و معادل گذشت کردن در زبان فارسی است.
ش) مفهوم همیاری در کارهای نیک: تعاون و همیاری، به معنای یاری کردن یکدیگر است. همیاری در کارهای نیک و همیاری نکردن در گناه و تعدی اساس سنت اسلامی است.
ص) خدمت: انجام وظیفه در حرم مطهر رضوی و اماکن متبرکه در کمال اخلاص و ارادت و حسب ضوابط و ترتیبات خاص از سوی خدمه، خدمت نامیده میشود.
ض) خدمه: کسانی که در روضه منوره و رواق های اطراف حرم مطهر و صحن ها و کفشداری ها خدمت می کنند و تشریفات، آداب و رسوم مقرر در حرم مطهر را انجام می دهند خدمه نامیده می شوند. خدام بر حسب مکان و نوع خدمت در یکی از گروه های زیر مفتخر به دریافت حکم می شوند:
1- خادم 2- فراش 3- حافظ 4- کفشدار 5- دربان
ط) کشیک: نگهبانی و خدمت شبانه روزی خدمه حرم مطهر است که از صبح روز خدمت شروع و به صبح روز بعد ختم می شود .
ظ) سرکشیک، معاون کشیک خدّام: به فردی اطلاق می شود که به موجب حکم تولیت عظمای آستان قدس رضوی به مدت سه سال منصوب می شود و مطابق آیین نامه خدمت می کند . سرکشیک های فراشان، دربانان و کفشداران به پیشنهاد اداره خدمه و صدور حکم از سوی معاون اماکن متبرکه و امور زائرین آستان قدس رضوی برای مدّت سه سال منصوب می شوند.
ع) ناظم کشیک: خادمی است که به پیشنهاد معاون اماکن متبرکه و امور زائرین و با حکم قائم مقام تولیت عظمای آستان قدس رضوی منصوب می شود و در نوبت کشیک خود وظایف تعیین شده را انجام می دهد.
غ) صدر الحفاظ: از میان حفّاظ آستان قدس رضوی یک نفر به موجب تولیت عظمای آستان قدس برای مدت سه سال به عنوان صدر الحفاظ منصوب می شود.
ف) خدمت فوق ضریح: غبارروبی و تعویض پوشش، گلدانها و جمع آوری نذورات فوق ضریح مطهر است که توسط سرکشیک و در غیاب وی توسط معاون کشیک همه روزه انجام می شود .
ق) خطبه: مجموعه ای است مشتمل بر ستایش پروردگار و صلوات بر رسول خدا(ص) و ثنای ائمه اطهار(ع) و به ویژه حضرت رضا(ع) و حضرت قائم آل محمد(عج) که در مراسم تحویل و تحوّل کشیک ها، سرکشیک یا معاون کشیک، خطبه را قرائت می کند، ولی در خطبه شب عاشورا و شب شهادت حضرت رضا(ع) طبق سیره معمول توسط یکی از مداحان اهل بیت(ع) با صدای بلند و آهنگین خوانده می شود .
ک) صفّه: عبارت است از حضور حفّاظ، خدّام و فراشان در دارالحفّاظ و قرائت قرآن، مدح 14 معصوم(ع) از منشأت خواجه نصیر الدین و خطبه در هر صبح و شام برابر آئین نامه.
گ) لباس خدمت: لباس رسمی خدمت برای خادم، فراش، حافظ و کفشدار عبارت است از شلوار، لباس مشکی با یقه شکاری و برای دربان عبارت از کت و شلوار مشکی با یقه شکاری و کلاه مخصوص.
ل) نشان خدمت: نشانی است مخصوص آستان قدس حاوی كلمه طیبه لا اله الاّ الله و بیانگر نوع خدمت در ذیل آن که برای خادم، فراش، حافظ و کفشدار در سمت چپ لباس و برای دربان جلو کلاه نصب می شود .
م) درجات خدمت: عبارت است از رسمی، افتخاری، تشرفی
ن) خدمت موروثی: انتقال خدمت است به ورثه و شامل خدمه رسمی می باشد.
و) اکبر اولاد: به پسر بزرگتر براساس شناسنامه اطلاق می شود به شرط آنکه دارای رشد، تعهّد و توان خدمتگزاری باشد.
هـ) حق دفن: استفاده از امتیاز دفن خدمه متوفّی به صورت رایگان در حوزه اماکن متبرکه است به شرط داشتن شرایط لازم.
ی) نایب: کسی است که به جای یکی از خدمه رسمی یا افتخاری برابر آئین نامه برای خدمت معرفی می شود.
موانع و محدودیت های تحقیق:
1- با توزیع 308 پرسشنامه تعداد 265 پرسشنامه بازگشت
2- عدم همکاری بعضی از خادمان رضوی مبنی بر این که نیاز به همکاری آنها در گرو هماهنگی با مسوولين و مقامات بالاتر مي باشد.
3-گروهي از آزمودنيها تمايل به انجام مصاحبه در خارج از اماكن متبركه رضوي را داشتند و روش پرسشنامه را صحيح نمي دانستند با توجه به وسعت فضايي و زماني از روش پرسشنامه به لحاظ زمان و دسترسي صحيح اطلاعات استفاده شد.
فصل دوم: پیشینه تحقیق
مروری بر منابع موجود در تحقیقات گذشته:
در ارتباط با هر موضوع تحقیقی، منابع و تحقیقات مختلفی ممکن است وجود داشته باشد، محقق می تواند با توجه به مراجع دسترسی اطلاعات، منابع مرتبط با موضوع تحقیق خود را مشخص کند و از آنها استفاده لازم را ببرد در خصوص اخلاق و معیارهای اخلاقی تحقیقاتی بسیار زیاد صورت گرفته است. با توجه به اینکه تبیین اخلاق خادم رضوی و آیین و انواع خدمت منحصر به مکان مشخصی می باشد سعی شده است خصوصیات و ارزشهای اخلاقی انسانی در سطحی بالاتر در بین خادمان رضوی تسری و لحاظ گردد در این خصوص مطالعات اجمالی در تدوین مقاله داشتم که به آن ها در ذیل اشاره می شود:
1- اخلاق اسلامی (مبانی و مفاهیم)، محمد داودی، تهران، تدوین نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، مرکز برنامه ریزی و تدوین متون درسی، قم ، دفتر نشر معارف 1387.
2- آئین زندگی (اخلاق کاربردی)، احمد حسین شریفی، تدوین نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، مرکز برنامه ریزی و تدوین متون درسی، قم، دفتر نشر معارف، 1384.
-3آشنایی با اخلاق اسلامی – محمد حسن حائری ( یزدی )-مشهد:بنیاد پژوهشهای اسلامی-1386
-4تعلیم و تربیت در اسلام، مرتضی مطهری، تهران، صدرا، شانزدهم، 1367.
-5 آئین نامه خدمت در اماکن متبرکه رضوی. اختصاصی آستان قدس رضوی که در جلسه مورخ 8/6/83 هیأت امنا به تصویب مقام منیع تولیت عظمای آستان قدس رسید.
مبانی نظری: بسیاری از دانشمندان و علمای اسلام در خصوص علم اخلاق و فضایل و ویژگیهای آن به نقد و بررسی پرداخته اند . در بین دیدگاه ها از متفکران بزرگ چون خواجه نصیر الدین طوسی. ملا احمد نراقي وشهيد مطهري نكاتي ذكر مي شود
خواجه نصیر الدین طوسی: خواجه نصیر در کتاب اخلاق ناصری صفحه 14 در تعریف علم خود از علم اخلاق نقش شناخت را برجسته کرده و مي گويد: علمی است که به آن که نفس انسان چگونه خلقی اکتساب تواند کرد که جملگی احوال و افعال که به اراده او از او صادر می شود جمیل و محور بود.
ملا احمد نراقی در کتاب معراج السعاده: در بیان فایده اخلاق گفته است فایده علم اخلاق پاک ساختن نفس است از صفت های رذیله و آراستن آن به ملکات جمیله که از آن به تهذیب اخلاق تعبیر می شود.
شهید مطهری در کتاب تعليم و تربيت در اسلام : آن ها که پیشنهاد اخلاق می کنند می دانیم دو دسته هستند. یک دسته اساس اخلاقشان بر خودخواهی و خودپرستی است، بر تقویت خود است، بر تنازع بقا است، بر طرفداری از خود است، یک رکن و یک اساس بیشتر برای اخلاق قائل نیستند و آن، کوشش برای حفظ حیات شخصی است. پایه اخلاق آنها «خودی» است. مثل اخلاقی که مثلاً نیچه پیشنهاد می کند، و حتی اخلاق کمونیستی هم چنین اخلاقی است نمی تواند غیر از منافع – آن هم منافع شخصی باشد یعنی مبنای فلسفی کمونیسم این امکان را به ما نمی دهد که اخلاق خودش را توسعه بعد و از مبنای خودی یک درجه بالاتر برود.
از این ها که بگذریم سایر روشهای اخلاقی و ترتیبی که در دنیا هست کلماتی را به وجود آورده و فضائل را اصطلاح کرده اند تحت عنوان فضائل اخلاقی مثل عدالت، راستی، درستی، امانت و غیره؛ تمام این اخلاق ها یک نوع مبارزه با خودی است وقتی که بشر می گوید راستگو باش ودروغ نگو، یعنی آنجا که منفعت شخصی هست، به خاطر منفعت شخصی راستی را از دست نده . راستی یک نوع پا روی «خود» گذاشتن است. همین طور است وقتی به بشر می گویند نفاق نداشته باش، دزدی نکن، به عدالت پایبند باش، انصاف داشته باش، مساوات را رعایت کن، همه این فضائل که فضائل اخلاقی گفته می شود یک نوع مبارزه کردن با خودی است .
فصل سوم: روش انجام تحقیق
جمعیت آماری:
جمعیت آماری در این تحقیق خدمتگزاران افتخاري در بارگاه حضرت رضا(ع) می باشند با توجه به اطلاعات آماری 4623نفر كه در 5 نوع خدمت كه970 نفرخادم -1909 نفر كفشدار -497 نفر فراش -57 نفر حفاظ- 1190 نفر دربان مي باشند .
حجم نمونه و شیوه نمونه گیری:
روش نمونه گیری با توجه به این که جامعه آماری مورد استفاده خادمان اماکن متبرکه رضوی بوده، متجانس بوده و همگی مرد هستند از روش نمونه گیری تصادفی ساده استفاده شده است . كه پس ازنمونه گيري تصادفي 308 نفراستخراج گرديد .
روش تحقیق:
روش مورداستفاده در این تحقیق، روش تحقیق زمینه ای (موردی) است با توجه به منحصر بودن خادم رضوی در موقعیت و مکان مشخص و واحد، اطلاعات جمع آوری از نوع تحقیقات موردی یا Case study به عمل آمد. دراین تحقیق از تکنیک استفاده از پرسشنامه استفاده شده است . در بررسی و جمع آوری داده ها به این ترتیب عمل شده که در مرحله اول یکسري اطلاعات از طریق اسناد و منابع نوشتاری، شنیداری و دیداری با استفاده از منابع کتابخانه ای مورد استفاده شد و در ادامه ازتکنیک پرسشنامه استفاده شد به این ترتیب عمل شد که پس ازيافتن فرد در حوزه اماکن متبرکه رضوی بر حسب نوع خدمت خادم، حفاظ، فراش کفشدار، دربان پرسشنامه به وی تحویل می گردد تا آن را کامل نماید و سپس در تاریخ معینی از آن فرد تحویل گرفته می شود در طرح سؤالات پرسشنامه از سؤالات بسته استفاده شده است.
روايي و پايايي :
پس از تهيه و تدوين پرسشنامه ابتدا يك نمونه كوچك اجرا شده و مطالعه مقدماتي pilot _ study وسپس به پنج نفر از مسؤول کشیک دربانها، کفشدارها، حفاظ و خدام و همچنین جهت تایید نهایی خدمت استادراهنما جهت تعیین اعتبارنشان دادیم و مواردی را اصلاح نمودیم. و جهت پايايي زمان و شرايط تكميل پرسشنامه براي همه نمونها يكسان قرار داده شد .
فصل چهارم
تجزيه و تحليل يافته هاي تحقيق
جدول شماره 1 :
نياز به شناخت اخلاق در توسعه رفتار و عملكرد خدمتي
جنس نوع خدمت بين سنين 30 تا 40 سن 41تا50 سن 51تا60 61 سال به بالا جمع
خادم 5 11 5 2 23
فراش 4 28 17 3 52
حافظ 2 31 14 1 48
كفشدار 7 39 32 5 83
دربان 16 43 35 8 102
308
نمودار شماره 1 :
نياز به شناخت اخلاق در توسعه رفتار و عملكرد خدمتي خادم رضوي موثر است
تحليل شماره 1:
شناخت اخلاق راه شناسايي استعدادهاي گوناگون انسان و فضايل و رذايل روحي آدمي را نشان مي دهد . همچنين شيوه ايجاد تعادل ميان اميال گوناگون را مي شناساند . با توجه به جدول و نمودار شماره 1 با توجه به فرضيه و پرسشهايي كه در خصوص لزوم همه جانبه شناخت اخلاق در توسعه عملكرد خدمتي صورت گرفته شد اكثر خادمان برصحت اين فرضيه اعمال نظر داشتند .
جدول شماره 2
لحاظ داشتن اخلاق در ارتباط تصميم گيري خادم رضوي
نوع
علم
نوع خدمت علوم اخلاقي علوم اجتماعي علوم روانشناسي هر 3 مورد جمع
خادم 5 11 5 2 23
فراش 4 28 17 3 52
حافظ 2 31 14 1 48
كفشدار 7 39 32 5 83
دربان 16 43 35 8 102
308
نمودار شماره 2 :
لحاظ داشتن علوم اخلاقي – اجتماعي – روانشناسي در ارتقاء تصميم گيريهاي
سازنده خادم رضوي
اخلاق است كه علم و فن آوري و تكنولوژي را در راستاي خواست خداي متعال و خدمت به بندگان خدا و پرهيز از به كارگيري آن در راه ارضاي تمايلات و خواسته هاي شهواني انسانهاي لجام گسيخته ، سمت و سو و جهت مي دهد .
تحليل شماره 2:
دانشي كه در مسير رستگاري ، راهنماي انسان است تا در سايه تعاليم حيات بخش اسلام و در راستاي شكوفايي استعدادهاي دروني براي نيل به آن غرض اصلي رهنمونش باشد ، دانش اخلاق اسلامي است با توجه به لحاظ داشتن سه علوم اخلاق ، اجتماعي و روانشناسي با توجه به جمع و كسر اطلاعات از 5 نوع خدمت استنباط شد كه يادگيري هر سه علم در بهبود خدمت رساني و با زائران اهميت بسزائي دارد و طبق آمار فوق لحاظ داشتن علوم روانشناسي بالاخص روانشناسي با زائر با توجه به اينكه در برخوردهاي روزمره خادمان ، زائرين اولين و مهمترين مخاطبان مجموعه زيارتي و خدماتي محسوب مي شوند اين علم روانشناسي جايگاه بيشتري نسبت به ساير علوم دارد .
جدول شماره 3:
لزوم گسترش مناسبات اخلاقي در افزايش رضايتمندي مراجعات
جنس نوع خدمت بين سنين 30 تا 40 سن 41 تا 50 سن 51 تا 60 61 سال به بالا جمع
خادم 4 12 6 1 23
فراش 1 31 19 1 52
حافظ 3 26 17 2 48
كفشدار 2 38 34 9 83
دربان 27 39 29 7 102
308
نمودار شماره 3:
گسترش مناسبات اخلاقي در نزد خادمان رضوي در افزايش رضاتتمندي مراجعان اثر دارد
تحليل شماره 3:
مناسبات و معاشرتهاي اخلاقي خادمان رضوي نه تنها بايد در حيطه فعاليت خدمتي و كاري جهت زائرين باشد بلكه در كليه معاشرتها و مناسبات اخلاق در خارج از حوزه اماكن متبركه رضوي لحاظ دارد . با توجه به اينكه زائرين حرم رضوي در پي كسب امنيت و آسودگي خاطر و سهولت در خدمت رساني مي باشد افزايش سطح آگاهي و گسترش اخلاق از طريق آداب و مراودات روزانه بر اين موضوع افزايش رضايتمندي مراجعان صحه گذاشته است با توجه به ميانگين آزمودنيها كه بين سطوح ديپلم و فوق ديپلم بر موضوع گسترش معاشرات اخلاقي صحه گذاشته است .
جدول شماره 4 :
لزوم الگوپذيري از مفاهيم بنيادي اخلاق در خادم رضوي
درجه
كيفيت
نوع خدمت عالي خوب متوسط ضعيف جمع
خادم 5 11 5 2 23
فراش 4 28 17 3 52
حافظ 2 31 14 1 48
كفشدار 7 39 32 5 83
دربان 16 43 35 8 102
308
تحليل شماره 4:
منظور از مفاهيم بنيادي و عام اخلاقي مفاهيمي هستند كه به حوزه هاي خاص اختصاص ندارند و هم حوزه هاي اخلاقي را در بر مي گيرندبا توجه به اينكه خادمان رضوي منحصر به مكان واحد و مشخصي تعريف ارائه خدمت مي نمايند لحاظ داشتن كليه مفاهيم بنيادي اخلاقي در آنها امري ضروري و اجتناب ناپذير است . با توجه به كسب اطلاعات از طريق پرسشنامه بيش از 95% در قالب 5 نوع خدمت مختلف از جايگاه و مراتب مفاهيم بنيادي اخلاقي از جمله محبت ، تسليم بودن در برابر خداوند ، توكل ، صبر، اخلاص ، ميانه روي و امر به معروف و نهي از منكر و ….. برخوردار است اميد است با آموزشهاي بيشتر و تداوم آموزشهاي كوتاه مدت درون سازماني و لزوم جلسات كارشناسي بيشتر به اين امر مهم 100% دست يابيم .
جدول شماره 5 :
شيوه تفكيك انواع خدمت
درجه يا
كيفيت
نوع خدمت عالي خوب متوسط ضعيف جمع
خادم 18 4 1 0 23
فراش 38 11 3 0 52
حافظ 38 8 2 0 48
كفشدار 69 10 4 0 83
دربان 84 13 5 0 102
308
نمودار شماره 5 :
شيوه تفكيك انواع خدمت
تحليل شماره 5 :
با مشاهده از جدول و نمودار شماره 5 با توجه به شيوه تفكيك خدمت در اماكن متبركه رضوي تحت بررسيها و كارشناسيهاي مختلفي كه توسط كارشناسان زبده در امر خدمت رساني و همچنين مسئولين محترم آستانقدس كه تمامي هم و غم خود را معطوف به خدمتگزاري شايسته در خور زائرين عزيز نموده اند تقسيم بندي خدمت بر مبناي 5 نوع خدمت كه با آئين نامه خدمتي در اماكن متبركه رضوي كه با نظر هيئت امنا و تصويب مقام منيع توليت عظماي آستانقدس رضوي رسيده است ، اين امر تاثير داشته است . در آمار فوق تعداد 15 نفر از آزمودنيها شيوه يا تفكيك را متوسط اعلام كرده اند كه جاي بسي تامل است كه البته اين در خصوص اينكه پاسخهاي ما چهارگزينه اي بوده و يا حتي زمان كافي در اختيار نداشته اند اين را اعلام نموده اند در حاليكه در بقيه موارد نظر افراد بسار عالي صورت گرفته كه در مقابل اين اعداد كوچك لطمه اي به ارزش و ثبات كار نمي آورد .
جدول شماره 6 :
لزوم تحكيم و ارتقاء تعادل بين انواع خدمتها در توسعه خدمت رساني و كارآفريني
درجه يا
كيفيت
نوع خدمت عالي خوب متوسط ضعيف جمع
خادم 0 12 3 8 23
فراش 0 36 6 10 52
حافظ 0 37 2 9 48
كفشدار 3 64 5 11 83
دربان 8 53 5 36 102
308
نمودار شماره 6 :
تحكيم و ارتقاء تعامل بين انواع خدمتها در توسعه خدمت رساني و كارآفريني موثر است
تحليل شماره 6 :
در مجموعه هاي فرهنگي – زيارتي هميشه بايد بنا بر اين موضوع گذاشته شود كه نبايد در اكثر اوقات خدمت رساني را در سطح عالي وبهينه تعريف نمائيم .نگرش تمامي ما و مسئولين آستان قدس رضوي بايد معطوف به اين مسئله باشد كه نقاط ضعف در امر خدمت رساني محسوس مي باشد و درصدد باشيم تا اين كاستي و ضعف را به حداقل رسانيده شود با توجه و تحليل آمار و نمودار فوق تحكيم و ارتقاء تعامل بين انواع خدمت در حد عالي و مطلوب نمي باشد و شايد اين جزء فرضيه هاي رد شده محسوب شود اما اگر خواسته ياشيم درصدد خدمت رساني بهينه و در سطح استاندارد و مطلوب باشيم بايد كاستي ها را پذيرفته و در صدد اصلاح باشيم در اين خصوص چندين را حل و راهكار را مي توان در نظر گرفت كه يكي مي تواند تشكيل كارگروههايي متشكل از نمايندگان 5 نوع خدمت بوده و در راستاي توسعه خدمت رساني و كار آفريني تبادل افكار و عقايد صورت گيرد .
فصل پنجم : خلاصه و نتيجه گيري
فلاسفه و انديشمندان حتي پيروان مكتبهاي مادي نيز هر يك با بينش و اهداف خاص خود از تربيت و اخلاق سخن گفته و اصول وروشهايي را براي آن ارائه داده اند كه اين خود بيانگر اهميت و سرنوشت ساز بودن اين مسآله براي انسان در هر شرايط و همه جوامع است .نتيجه گيري دراين تحقيق در جهت پرسشهاي مطرح شده در آغاز تحقيق است كه جايگاه و اهميت اخلاق و الگو پذيري از مفاهيم بنيادي فضيلتهاي اخلاقي در عملكرد خدمتي خادمان تآثير داشته و خدمت در اماكن متبركه رضوي تابع مقررات و آداب و رسوم خاص بوده و انطباق شرح وظايف خدمه با آئيين نامه خدمتي در خدمت رساني مطلوب اثر دارد .و نتيجه ديگر اينست كه حضرت رضا عليه السلام را همچون ساير امامان معصوم به عنوان بهترين الگو براي همه اقشار جامعه معرفي نمود. حضرت با رفتارهاي سازنده خويش درسهايي چون برابري و برادري و نيز رعايت كردن حقوق ديگران و همچنين عبادت خالصانه خداوند و اينكه هيچگاه از خداوندمآيوس و نااميد نشويم وما نيز با كسب استعدادهاي خود در زمينه هاي علمي در شكوفا شدن استعدادهايمان كوشش نمائيم ودر نتيجه از آن براي خدمت به جامعه و خلق استفاده كنيم .
ارائه پيشنهادات:
1-لزوم آموزشهاي بيشتر و شناخت روز افزون فضيلتهاي اخلاقي در بيشتر خادمان رضوي در همه كشيكها
2-تداوم آموزشهاي كوتاه مدت سازماني و برون سازماني در خصوص افزايش سطح آگاهيهاي خادمان
3-توجه بيش از حد به امر آموزش علوم اخلاقي_ اجتماعي و بالاخص روانشناسي كه مورد اخير روانشناسي برخورد با زائرين مد نظر مي باشد .
4- لزوم جلسات كارشناسي بيشتر حداقل بصورت ماهيانه در جهت حفظ و ارتقاء بيش از پيش تعامل بين كشيكها
5- استفاده از نظرات جمعي به خصوص استفاده از پيشنهادات و انتقادات زائرين در خصوص بهبود رفتارهاي خدمتي و توسعه وارتقاء خدمت
6- ايجاد و تحكم بيشتر با مجموعه هاي فرهنگي و نظارتي در خصوص امر خدمت رساني از قبيل سازمان تبليغات اسلامي و اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامي و……….
7-تشكيل كار گروههايي متشكل از نمايندگان انواع خدمتهاي موجود در اماكن متبركه رضوي و ايجاد تبادلهاي فكري – عقيتي و خدمتي و آسيب شناسي كليه موارد خدمتي و حتي اينكه در جزئي ترين موارد نقص و كاستيها اظهار نظر و راهكار تهيه گردد.
فصل ششم : پيوستها ، منابع و مآ خذ
برخي ديگراز مفاهيم و فضيلتهاي اخلاقي خادم رضوي :
رضا : يعني انسان در مسير سير و سلوك به مرتبه اي برسد كه بكوشد خدااز اوراضي باشد و ازمقدرات الهي راضي باشد.
توحيد :اين مقام از تسليم بالاتر است ،زيرا انسان در مقام تسليم خود را مالك خود مي داند و براي خود وجودي قائل است كه آن را تسليم خدا مي كند.
قناعت : يعني اكتفا و را ضي بودن به اندك از متاع دنيا
تواضع :يكي از خصلتهاي بسيار ارزشمند و از راههاي تهذيب نفس و تربيت اخلاقي است .پيداست انسان فروتن مي تواند از بركات تعليم و تربيت در جامعه برخوردار شود.
شرح وظايف خدمه در حرم مطهر ،رواق ها ،صحن ها و كفشداري ها به شرح زير است :
الف _حفظ پاكيزگي و طهارت در اماكن متبركه ،روضه منوره رواق ها و صحن ها .
ب _ حضور در رواق هاي دار الحفاظ و دارالسعاده و شركت در مراسم صفه و خطبه صبح و شام .
ج _حفظ نظم و تآمين آرامش در رواق ها ، صحن ها و كفشداري ها و اماكن متبركه و ارائه تذكرات و راهنمايي هاي لازم به زائران با رعايت احترام و اخلاق اسلامي .
د_برف روبي صحن ها و بام حرم مطهر و اماكن متبركه .
ه-خدمت فوق ضريح مطهر ،و قفل كردن درهاي حرم مطهر به هنگام شستشو و مواقع خاص .
و_شركت در مراسم خطبه شب عاشورا ،شب شهادت حضرت رضا عليه السلام و شام غريبان .
ز_ حضور در مراسمي كه شركت خدمه در آن ضروري به نظررسد ،و به طور شفاهي يا كتبي به آنان اعلام يا ابلاغ شود.
ح _ امضاي دفاتر حضوروغياب در اوقات مقرر.
ط _ دريافت كفش زائران و تحويل آن به ارائه دهنده پلاك با نهايت ادب و احترام .
گزارش ليست خدمه به تفكيك درجه
رديف نوع خدمت خادم كفشدار فراش دربان دربان ويژه حافظ خادم مسجد گوهرشاد جمع
1 رسمي 191 0 78 133 0 21 0 423
2 رسمي غير موروثي 15 0 1 4 0 0 0 20
3 افتخاري 462 1279 113 606 0 6 0 2466
4 افتخاري م . گ 0 0 0 1 0 1 42 44
5 تشرفي 260 548 305 241 124 24 0 1502
6 تشرفي آزمايشي 0 38 0 41 0 0 0 84
7 آزمايشي 0 44 0 40 0 5 0 84
جمع 928 1909 497 1066 124 57 42 4623
پرسشنامه
محقق : حميد رضا ضميري دانشجوي رشته روابط عمومي مركز آموزش علمي كاربردي آستان قدس رضوي
موضوع تحقيق : تبيين اخلاق خادم رضوي و آئين و انواع خدمت در اماكن متبركه رضوي
هدف تحقيق : بررسی تاثیرات تبین فضيلت هاي اخلاقي خادم رضوي و معرفی آئين و انواع خدمت در اماكن متبركه رضوي
جناب آقاي ………………. سن : …………… ميزان تحصيلات : …………………
با تشكر و امتنان فراوان از حسن همكاري و مساعدت جنابعالي در خصوص اهميت پاسخگويي به سوال هاي ذيل ، اينجانب با كمال صداقت تاكيد فراوان خويش را به محرمانه ماندن اطلاعات ، اعلام كرده و اينكه پاسخهاي سازنده جنابعالي مارا درارائه تحقيق سودمند ياري خواهد كرد .
1- شناخت اهميت اخلاق نزد خادم رضوي را تا چه حد در توسعه رفتار و عملكرد خدمتي مي دانيد ؟
عالي خوب متوسط ضعيف
2- لحاظ داشتن چه علومي را در ارتقاء تصميم گيريهاي خادم رضوي مناسب مي دانيد ؟
علوم اخلاقي علوم اجتماعي روانشناسي همه موارد
3- گسترش مناسبات و معاشرتهاي اخلاقي در خادم رضوي در افزايش رضايتمندي چه اثري دارد ؟
عالي خوب متوسط ضعيف
4- الگوپذيري از مفاهيم بنيادي اخلاقي در بين خادم رضوي را چگونه مي بينيد ؟
عالي خوب متوسط ضعيف
5- نظر شما در خصوص كيفيت تفكيك انواع خدمت در اماكن متبركه رضوي چه مي باشد ؟
عالي خوب متوسط ضعيف
6- تحكيم و ارتقاء تعامل بين انواع خدمتها را در توسعه خدمت رساني و حتي كارآفريني به چه صورت است ؟
عالي خوب متوسط ضعيف
منابع و مآخذ:
1-اخلاق اسلامي (مباني و مفاهيم )،محمد داودي ،تهران ،تدوين نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاهها ،مركز برنامه ريزي و تدوين متون درسي ،قم ،دفتر نشر معارف ،1387.
2-آئين زندگي (اخلاق كاربردي )،احمد حسين شريفي ،تدوين نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاهها ،مركز برنامه ريزي و تدوين متون درسي ،قم ،دفتر نشر معارف ،1384.
3-آشنايي با اخلاق اسلامي ،محمد حسن حائري ( يزدي )،مشهد،بنياد پژوهشهاي اسلامي ،1386.
4-تعليم و تربيت در اسلام ،مرتضي مطهري ، تهران ،صدرا ،شانزدهم ،1367.
5-آئين نامه خدمت در اماكن متبركه رضوي ، اختصاصي آستان قدس رضوي كه در جلسه مورخه 8/6/1383 هيآت امناء به تصويب مقام منيع توليت عظماي آستان قدس رضوي رسيد .
