نویسنده: عطاء الله مثنوی
مقدمه:
جمعيت شناسي موضوع علمي است كه به بررسي ساخت جمعيت هاي انساني ، يعني توزيع آنها برحسب سن ، جنس ، وضعيت تاهل ومهاجرت و… مي پردازد .
دموگرافي يا علم جمعيت از دو ريشه يوناني Demos به معناي مردم و Graphi به معناي نوشتن ومجموعا” يعني علم نوشتار جمعيت مردم است كه از سه طريق سرشماريهاي عمومي نفوس و مسكن، روش ثبت احوال و آمارگيري نمونه‌اي صورت مي‌گيرد (شيخي محمدتقي 1368-12)
اين واژه اولين بار درسال 1855 در دايره المعارف آشيل گيتارد فرانسوي بكاررفته است . براساس برآورد باستان شناسان ، انسان اولين بارحدود 000/600 سال قبل ظهور كرده و ازآن تاريخ تاكنون قريب به 77 ميليارد انسان متولد شده ، بنابراين جمعيت 5 ميلياردي كنوني كره زمين حدود 5/6 درصد رقم نجومي فوق است . درطول تاريخ بشر دراوايل دوره مسيحيت حدود 200 تا 300 ميليون نفر جمعيت روي زمين زندگي مي كرده، اين رقم تا سال 1650 ميلادي به 500ميليون نفر رسيد ودرسال 1850 جمعيت دنيا بيش از يك ميليارد نفر ودر سال 1988 ازمرز 5 ميليارد نفر گذشته است .درواقع جمعيت جهان در ساعت 7 صبح روز بيستم تيرماه 1366 برابر با 11 ژوئيه 1987 با تولد نوزادي بنام ماتي گاسپار در شهر زاگرب يوگسلاوي بصورت سمبليك ازمرز پنج ميليارد نفر گذشت ودبيركل سازما ملل وقت >> خاوير پرزدوكوار<< براي ديدن آن رفت (مشايخي1377-1)
آخرين برآورد درسالهاي اخير حاكي است كه رشد جمعيت جهان بدين قرار است كه درهردقيقه 150 نفر ودر هر روز 000/220 نفر به جمعيت دنيا افزوده ميشود.
نظرية مالتوس:
در سال 1798 توماس مالتوس انگليسي كتابي تحت عنوان « رساله‌اي دربارة اصول جمعيت» منتشر كرد.
در اين كتاب مالتوس يادآور شد كه جمعيت به گونه‌اي هندسي رشد مي‌كند در حاليكه منابع غذايي به صورت حسابي افزايش پيدا مي‌يابد.نتيجة اين وضع رشد بيش از حد جمعيت و كمبود مواد غذايي است البته وي معتقد بود تعادل جمعيتي براثر جنگ و بيماريهاي واگيردار و قحطي برقرار ميشود ولي پيش‌بيني مالتوس براي كشورهاي پيشرفته درست از كار در نيامد زيرا اين كشورها با استفاده از فنون پيشرفته كشاورزي و كاربرد وسائل جلوگيري از بارداري از كمبود مواد غذايي در افزايش بي رويه جمعيت جلوگيري كردند (ثلاثي 1374-218)
رولان پرسا جمعيت‌شناس نامدار فرانسوي مي‌گويد: به ازاء يك درصد افزايش جمعيت بايد ساليانه حدود چهار درصد درآمد ملي صرف سرمايه‌گذاريهاي جمعيتي شود تا تازه در وضعيت موجود باقي بماند «افزايش جمعيت موهبت يا مصيبت مقالة دكتر احمد كتابي در كنگرة بررسي مسائل رشد جمعيت»
مهمترين مفاهيم جمعيت شناسي:
– نرخ خام زاد و ولد= عبارتست از تعداد زاد و ولد ساليانة جمعيت كشور برمبناي هر هزار نفر
– نرخ خام مرگ و مير= تعداد مرگ و مير ساليانة جمعيت كشور برمبناي هر هزار نفر
– اميد زندگي= به ميانگين عمر مورد انتظار يك نوزاد در هنگام تولد گفته ميشود
– پهنة زندگي= به حداكثر عمر انسان در يك جامعه گفته ميشود
– نسبت جنسي= به نسبت تعداد مردان به زنان جامعه در هر صد نفر زن اطلاق ميشود
– باروري = به نرخ توليد مثل در يك جامعه و تعداد فرزنداني كه يك زن بطور متوسط در جامعه به دنيا مي‌آورد. (ثلاثي1374-214)
جمعيت شناسي سالخوردگي وتعيين جمعيت سالخوردگان: The demography of Aging
درطول چند دهه اخير نسبت سالمندان دردنيا درحال افزايش است .
براساس برآوردها ، نرخ رشد سالمندي به جمعيت درحدود 5/2 درصد است كه با ادامه اين روند در سال 2025 ميلادي جمعيت سالمندي جهان به حدود يك ميليارد نفر خواهدرسيد و حدود 7/13درصد جمعيت را تشكيل خواهد داد.ودرآنصورت ازهرهفت نفرجمعيت دنيايك نفربيش از 60 سال زندگي مي كند كه اين رقم درسال 1950 به ازاء هر 12 نفر يك نفر بوده است .
براساس تحقيق آماري سازمان ملل ، پيرشدن جمعيت جهان پديده اي غيرقابل برگشت است و درسال 2050 شمار افرادي كه بيش از 60 سال سن دارند.بيشترازافراد زير 15 سال خواهد بود . پيرشدن جمعيت جهان درسالهاي آينده چهره اي جديد از دنيا ارائه مي كند كه درتاريخ بشريت بي سابقه است دراين تحقيق آمده است 629 ميليون نفر ازجمعيت جهان 60 سال يا پيش از آن سن دارند كه اين رقم بيانگر يك نفر از هرده نفر در جهان است .
درسال 2050 اين رقم به 2 ميليارد نفرمعادل يك نفر از هرپنج نفر مي رسد . و شماره افرادي كه بيش از 60 سال سن دارند بيشتر از افراد زير 15 سال خواهد بود. درسال 2150 ازهرسه نفر درجهان يك نفر بيش از60 سال سن خواهد داشت . درحال حاضر يمن باسن متوسط 15 سال به عنوان جوانترين كشور جهان شناخته مي شود .
اين درحالي است كه ژاپن با سن متوسط 41 سال پيرترين كشور جهان است .
احتمالا” تا سال 2050 سن متوسط جمعيت جهان 26 سال خواهد بود و و نيجريه باسن متوسط 20 سال جوانترين واسپانياباسن متوسط 55 سال پيرترين كشورجهان خواهندبود(سازمان ملل ، 1380 ،ص 4)
( مجمع جهاني سالخوردگان سازمان ملل 1982). در كشورهاي جهان سوم نيز با افزايش سطح بهداشت و بالارفتن اميد زندگي و كاهش زاد و ولد تعداد سالخوردگان رو به افزايش است. مقايسه آمارها نشان مي‌دهد كه در طول 75 سال، يعني از سال 1950 تا 2025 جمعيت سالخوردگان جهان شش برابر ميشود كه دو برابر رشد كل جمعيت جهان در اين مدت است كه نزديك به سه برابر شد خواهد داشت.
كشورهاي توسعه يافته هم اكنون در اين مرحله يعني باروري پايين و مرگ و مير پائين قرار دارند و جمعيت آنها بتدريج پيرتر خواهد شد. چنانچه: در اتريش 20 درصد، دانمارك 2/10 درصد آلمان غربي7/21 درصد، ايتاليا8/20 درصد و انگلستان6/20 درصد بوده در حالي كه اين نسبت در كشورهاي عقب مانده يا درحال توسعه چاد7/4 درصد، نيجريه3/4 درصد، الجزاير7/5درصد و ايران در سرشماري سال 1375 براب 62/6درصدبوده است.
سالخوردگي جمعيت ازدو راه به وجود مي آيد :
1- تغييردر پايه هرم سني كه نتيجه كاهش باروري ها وكم شدن نسبت جوانان دركل جمعيت است.
2- تغيير در راس هرم سني ومتورم شدن آن كه نتيجه بهبود دركاهش مرگ ومير سالخوردگان است .
آقاي آدل لاندري شتاب افزايش جمعيت راتحت عنوان ” انقلاب جمعيتي ” به دو دوره تقسيم مي كند :
دوره اول انقلاب جمعيتي :
از قرن 18 به بعد جمعيت اروپا تحت تاثير عواملي ازجمله انقلاب كشاورزي ، پيشرفت علم طب وسرانجام انقلاب صنعت رو به فزوني گذاشت .
دراين دوره مرگ ومير در اروپا رو به كاهش داشته ودرنتيجه ازدياد جمعيت را بدنبال مي آورد .
دوره دوم انقلاب جمعيتي :
اين مرحله كه دركشورهاي صنعتي به وقوع پيوسته است . ميزان مرگ و مير وميزان باروري هردو در سطح پائيني بوده ، از اين رو رشد جمعيت به طور قابل توجهي كاهش يافته ودرمقابل نسبت سالمندي درآن جوامع رو به افزايش مي گذارد و سالمندي به عنوان مسئله مطرح مي شود .
با مطالعاتي كه كشورهاي مختلف در مورد تعيين جمعيت سالخوردگان انجام داده اند راههاي گوناگوني جهت تعيين جمعيت سالخوردگان مشخص شده است . ذيلا” با شرح سه طريقه ازطرق گوناگون تعيين جمعيت سالخوردگان ، كشور ايران را به عنوان نمونه انتخاب كرده ومثال مي زنيم :
روش اول : اولين روش تعيين جمعيت پيران اين است كه درصد سني گرفته شود به عنوان مثال ؛ آمار سال 1375 درايران نشان مي دهد كه از جمعيت 488/055/60 نفري ايران تعداد 127/978/3 نفر مرد وزن 60 سال وبالاتر وجود داشته ، يعني درآن سال 62/6% جمعيت ايران را سالخوردگان تشكيل مي داده اند .
روش دوم :دومين روش تعيين جمعيت سالخوردگان ، بررسي اميد زندگي دربدوتولد يا به اصطلاح متداول ، درنظرگرفتن متوسط طول عمر است . اگر رقم متوسط طول عمر دركشوري مثلا” 60 تا 70 سال باشد نشان مي دهد كه آن كشور به نسبت كل جمعيت ، داراي جمعيت سالخورده زياد مي باشد .
روش سوم : ( بار تكفل سالمندان) دراين روش از فرمول همگاني (ايندكس والاروس ) Valaroos index
استفاده مي شود كه سرباري جامعه ناميده مي شود . بدين معني كه صورت كسر جمعيت 15 سال و پايين تر بعلاوه جمعيت 60 سال و بالاتر = نماينده جمعيت غير فعال وغير مولد است ومخرج كسر ، جمعيت 15 سال تا 60 سال جمعيت فعال را نشان مي دهد كه درايران درسال 1375 بارتكفل برابر با فرمول زيراست . برابر حدود 86 نفر است
اگربخواهيم نسبت بارتكفل جمعيت سالمندان را بدست آوريم فرمول زير را بكار مي بريم :
يعني هر صد نفرجمعيت فعال ، غير از خود بايد…. نفر سالمند را ازنظر اقتصادي تامين كنند بنابراين هرچقدر بار تكفل بالا باشد ، نسبت جمعيت سالخورده درآن جامعه بيشتر است . كه درايران بارتكفل سالمندي برابر حدود 12 نفر است .
يعني هر100 نفر جمعيت فعال غير از خود بايد حدود 12 نفر بارتكفل سالمندان را بعهده داشته باشد .
اميد زندگي Life Expectancy
اميدزندگي دربدو تولد يكي از مهمترين شاخص سالخوردگي است زيرا اميد زندگي دربدو تولد متوسط سالهايي است كه شخص انتظار دارد زندگي كند. (ميانگين عمر مورد انتظار يك نوزاد هنگام تولد است در حاليكه پهنة زندگي به حداكثر عمر انسان اتلاق ميشود كه چندان تغييري نداشته است.)
دراوايل دهه 1950 ميلادي ، رقم شاخص ” اميد زندگي در بدو تولد “در جهان به طور متوسط 47 سال بود ودرسال 1995 اين رقم به بيش از 65 سال افزايش يافت وحتي دربرخي از كشورها به 80 سال رسيده است .
اين امر باعث شده است كيفيت زندگي (Quality of living ) سالمندان درجامعه و آسايشگاهها مورد توجه كليه مسئولان ودست اندركاران مسايل بهداشتي و جمعيت شناسي درسطح بين المللي قرارگيرد (اولسون ،1994 ،ص 23 ).اميد زندگي در ايران بر اساس تحقيق دكتر حبيب آزنجاني بقرار زير است.
جدول متوسط عمر سالمندان در ايران
سال 1350 1365 1375 1400
عمر متوسط (دوجنس) 5/52 سال 7/60 سال 65 سال 73 سال
ميزان اميد زندگي در بدو تولد در ايران در سال 1379 معادل 5/68 سال بوده كه داين ميزان براي مردان 67 سال و براي زنان 70 سال مي‌باشد. 0 مركز آمار ايران 1380)
جامعه‌شناسي جمعيت
جامعه‌شناسي چيست؟
جامعه‌شناسي علمي است كه با نگرش عميق در مسائل مختلف جامعه سعي در شناسائي نواقص، ضعف‌ها و كمبودهاي جامعه نموده راهگشاي بسياري از مسائل و مشكلات آينده جامعه مي‌باشد.
جامعه‌شناسي جمعيت:
بعنوان شاخه‌اي از جامعه‌شناسي است كه به بررسي تأثير دگرگونيهاي جمعيتي بر جامعه و نيز تأثير جامعه بر عوامل اجتماعي مي‌پردازد بدين معنا كه با مطالعة وضعيت جمعيت درگذشته و بررسي كمي و كيفي جريان جمعيت در باروري، مرگ و مير، ازدواج، اشتغال، مهاجرات و …… وضعيت آينده را پيش‌بيني مي‌كند.
جمعيت‌شناسي:
درحاليكه جمعيت‌شناسي كارش بررسي حجم، تركيب و توزيع جمعيت يك جامعه است و مطالعه‌اي آماري و رياضي اندازه، تركيب و توزيع جمعيت‌هاي انساني است و متغيرهايي از قبيل توزيع جنسي – توزيع سني – وضعيت تأهل- وضعيت اشتغال- درآمد – و حجم خانوار و …. است.
رابطة جامعه‌شناسي و جمعيت‌شناسي:
جمعيت خود به تنهايي چندان معنايي ندارد ولي زمانيكه جامعه‌شناسي آن آمارها را در رابطه با متغيرهاي مختلف جامعه مانند اشتغال- بيكاري- ازدواج و … مورد سنجش قرار مي‌دهد معنا مي‌يابد.
ديدگاه جامعه‌شناسي جمعيت:
از ديدگاه جامعه‌شناسي جمعيت پيشرفت كلي كشورها ضريب زاد و ولد را كاهش و از طرفي ميزان پائين زاد و ولد موجب رشد اقتصادي خواهد شد.
مسائل مهم در جامعه‌شناسي جمعيت:
مطالعة روابط بين جمعيت و منابع انساني و غيرانساني محيط زيست و توسعه است. دوركيم جامعه‌شناس فرانسوي در 1933 معتقد است كه «تأثير اندازه، تراكم و تركيب جمعيت را بر جامعه و ساختار اجتماعي تأكيد و توسعه اجتماعي را در گرو جمعيت متوازن مي‌دانست كه با كنترل كميت و بهبود كيفيت جمعيت دررابطه است».
شيوه‌هاي كنترل جمعيت:
كنترل جمعيت به دو صورت امكان‌پذير است:
الف- تنظيم نسل ب- تحديد نسل
تنظيم نسل: زوجين براي رعايت مسائل پزشكي اجتماعي اقتصادي و ….. به توليد نسل خود نظم و سامان مي‌دهند. مثلاً هر پنج سال يك فرزند مي‌آورند بجاي هر ساله.
تحديد نسل: خانواده بجاي ايجاد نظم در توليد براي تعداد فرزندان مورد نظرش برنامه‌ريزي مي‌كند كه مثلاً پس از دو يا سه فرزند و يا يك دختر و پسر مانع از آبستني مجدد مي‌شوند.
تنظيم و تحديد نسل از نظر حقوقي و قانوني:
اين نوع تنظيم و تحديد نيز به دو صورت انجام مي‌گيرد.
الف- تنظيم و تحديد فردي ب- تنظيم و تحديد عمومي
الف: در تنظيم و تحديد فردي، زوجين به دلايل طبي- اجتماعي، اقتصادي و …. به اختيار و صلاحديد خود با استفاده از وسائل و داروهاي ويژه آن را كنترل مي‌كنند.
ب: در تنظيم و تحديد عمومي، دولت يا قدرت حاكم جهت مصالح اجتماعي جامعه با وضع قوانين الزامي بطور مثال مي گويند خانواده‌هاي بيش از …….. فرزند نمي‌توانند از يارانه و يا امتيازات خاص اجتماعي استفاده كنند.
جامعهشناسان آمريكايي از مفهوم «خاكستري شدن جمعيت» در آمريكا ياد مي‌كنند كه كنايه از سالمندي جمعيت است كه در سال 2030 طبق برآورد حدود 18% خواهد بود. به همين دليل گروههاي مدافع حقوق سالمندان دراين كشور طي سالهاي اخير افزايش يافته است. آمريكائيان واژة «مرده» را از فرهنگ واژه‌هاي خود حذف و بجاي آن « عزيز از دست رفته» را جايگزين كرده و بجاي سالمند «شهروند ارشد» بكار مي‌برند.
يكي از شاخصه‌هاي اساسي توسعه، سالخوردگي اجتماع و افزايش تعداد جمعيت كهن‌سال جامعه است.
چنانچه از مسائل مهم دومين اجلاس بين‌المللي سالمندان در مادريد اسپانيا (2002-23/1/81) كه با شركت 158 كشور عضو تشكيل شده بود ارتباط مسائل سالمندي و توسعه است كه در سه محور1- سالمندان و توسعه 2- توسعه بهداشت و رفاه سالمندان 3- توسعه و توانمند سازي سالمند مطرح و شامل 33 پاراگراف از توصيه‌هاي اجلاس به كشورهاي عضو است (برابر تفصيل اجلاس در پايان همين گزارش) مي‌باشد.
در جامعه‌اي كه به جواني، شادابي و سرزندگي و جذابيت فيزيكي ارج بسيار مي‌نهند سالخوردگان معمولاً نمايان نيستند. اما در سالهاي اخير شاهد دگرگونيهاي بسياري در نگرش نسبت به سالخوردگي بوده‌ايم. زيرا به تدريج كه آنها نسبت هر چه افزون تري از جمعيت را تشكل مي‌دهند، نفوذ اجتماعي بيشتري كسب مي‌كنند. چنانچه هم‌اكنون در آمريكا، بصورت يك گروه فشار سياسي قدرتمند درآمده و در انگلستان نيز تحولات مشابهي قابل مشاهده است-(آنتوني گيدنز-1989-646)
در حال حاضر، افراد گروههاي سني جوان و ميانسال آموزش و پرورش- كار، قدرت و پاداشهاي مادي را منحصراً به خود اختصاص داده‌اند.
توزيع عادلانه‌تر امكانات بنحويكه سالخوردگان نيز بتوانند به همان اندازة افراد جوانتر از آن بهره گيرند به سود عدالت اجتماعي خواهد بود و اين همان است كه R.H.MARSHAL آنرا حقوق شهروندي مي‌خواند و معتقد است كليه افراد و شهروندان جامعه حق دارند از امكانات و حقوق شهروندي در سه عنوان حقوق مدني، حقوق سياسي و حقوق اجتماعي بهره‌مند شوند.
هشدار جامعه‌شناسي جمعيت:
بسياري از جامعهشناسان نسبت به فشارهاي رو به تزايد جمعيت بر روي زمين هشدار مي‌دهند :
1-هشدارنسبت به فشار جمعيت بر: محيط زيست، جنگل‌ها، خاك و ساير سيستم‌هاي طبيعي
2-هشدار بر فشار شديد جمعيت در سالهاي آينده بر جامعه
3-هشدار به انفجار جمعيت در شهرها و به وجود آمدن فقر، گرسنگي و افزايش جرائم ناشي از رشد مهاجرت و حاشيه‌نشيني در شهرها مخصوصاً در كلان‌شهرها
4-مسئلة ازدياد جمعيت و بدنبال آن ظهور مسائل مختلف اجتماعي از مشكلات پيش‌روي عصر حاضراست.
5-شهرنشيني در كشورهاي روبه رشد در اثر مهاجرتهاي بي‌رويه از روستاها به شهرها همواره با رشد بي‌قواره شهرها همراه است.
6-بيكاري ونداشتن كار ثابت و مشخص در جامعه جرم‌زا است، زيرا ناگزير به كارهاي غيرقانوني و موقت و دلالي خواهند پرداخت و اين امر خود عامل پيدايش نابسامانيهاي روحي رواني و نهايتاً گرايش به سمت و سوي انواع آسيبها خواهد شد و بايد قبل از بحران چاره‌انديشي شود.
جمعيت‌شناسي سالخوردگي The Demography of Aging و تعيين جمعيت سالخوردگان در ايران:
تاريخچه سرشماري درايران :
درعهد ناصرالدين شاه قاجار حدود 140 سال پيش سرشماري ازشهرها انجام شده از جمله شهرقم درسال 1243 قمري كه جمعيت آن 25382 نفر وشهرتهران در 1244 قمري تعداد 155736 نفر بوده است (41-1)
جدول شماره 1 نتايج پنج سرشماري عمومي كشور
سال سرشماري جمعيت كل به نفر جمعيت سالمندي بالاي 60 سال درصد افزايش
1335 18954704 1183982 3درصد
1345 25078923 1588042 3/3 درصد
1355 33708744 1770614 2/5 درصد
1365 49445010 2672115 25/5درصد
1375 488/055/60 3978127 62/6 درصد
چنانچه ملاحظه مي شود جمعيت سالمندي ايران درفاصله سرشماري اول تا پنجم متجاوز ازسه برابر شده است . و سالانه بين 500 هزار تا حدود يك ميليون نفر به جمعيت اضافه شده است.
در سرشماري عمومي سال 1375 كل جمعيت ايران488/055/60 نفر شامل 235/398/12 خانوار بوده است كه 12/64 درصد در نقاط شهري و 58/35درصد در نقاط روستايي سكونت داشته‌اند. ميانگين تعداد افراد در خانوارهاي شهري 56/4نفر و خانوارهاي روستايي14/5 نفر بوده است.(سرشماري عمومي كل كشور صفحة 24)
مشخصات جمعيتي سالمندان در سرشماري عمومي سال 1375
سالمندان بالاي 60 سال ايران از تعداد 000/184/1نفر در سرشماري عمومي سال 1335 به 127/978/3 نفر در سرشماري سال 1375 با نرخ رشد متوسط 75/5% برابر 62/6% كل جمعيت است.
در سال 1375 تعداد زنان سالمند 177/842/1 نفر= 46درصد
تعداد مردان سالمند 950/135/2نفر =54درصد
127/978/3 نفر=100درصد
تركيب جمعيت سالمندي در شهر و روستا:
سالمندان زن روستايي359/764 نفر= 19درصد }+ 4968 نفر غيرساكن
سالمندان زن شهري 814/072/1 نفر= 27درصد
سالمندان مرد روستايي 421/946 نفر= 24درصد }+ 8286 نفر غيرساكن
سالندان مرد شهري 397/194/1 نفر= 30 درصد
127/978/3نفر= 100درصد
تركيب سني جمعيت:
زير يكسال 70/1% اطفال
1 تا 5 سال 21/11% كودكان
6 تا 10 سال 60/14% نوباوگان
11 تا 14 سال 99/11% نوجوانان
15 تا 24 سال 54/20% جوانان
25 تا 64 سال 58/35% ميانسال
65 سال و بيشتر 32/4% بزرگسالان
نسبت جنسي در ايران: نسبت جنسي در سرشماري سال 1375- برابر 103 مي‌باشد يعني در مقابل هر 100 نفر زن 103 نفر مرد وجود داشته است. اين نسبت در سالمندان 65 سال و بيشتر 114 بوده كه در شهر 106 و در روستا 126 بوده است(سرشماري عمومي 1375 كل كشور صفحة 17)
جدول شماره 2: تعداد خانوارهاي بالاي 60 سال و بعد خانوار به تفكيك جنس
جنس جمعيت نفر خانواده‌يك‌نفره دو نفره سه نفره چهارنفره پنج نفره شش نفره هفت نفره هشت نفره نه نفره ده نفره و بيشتر
زن 843/839/1 374/277 979/510 270/269 960/193 857/162 097/133 721/108 383/66 703/62 431/67
مرد 634/131/2 236/78 479/529 717/358 136/308 753/258 974/201 360/159 828/90 771/49 448/83
جمع 477/971/3 610/355 458/040/1 987/627 096/502 610/421 071/335 081/268 211/157 474/112 879/150
( مأخذ نشريه سرشماري عمومي كل كشور سال 1375 صفحات 313 الي 315
جدول شماره (3) تعداد سالمندان 60 سال بيشتر
درپنج سرشماري عمومي كشور به تفكيك جنس
سال سرشماري تعداد مردان سالمند …. نفر درصد تعدادزنان سالمند …. نفر درصد افزايش
سرشماري سال 1335 719301 5/52 649/749 5/47
سرشماري سال 1345 885255 5/52 518/798 5/47
سرشماري سال 1355 925789 52 825/844 48
سرشماري سال 1365 1409241 52 035/285/1 48
سرشماري سال 1375 2135950 54 177/842/1 46
براساس سرشماري سال 1375 (آخرين سرشماري ) تعداد سالمندان 3978127 نفر است كه باتوجه به كل جمعيت 62/6 درصد است .
جدول شماره 4 :توزيع نسبي مردان وزنان 65 ساله وبالاتربرحسب وضع زناشويي درسال 1375 و1365
شرح جمع داراي همسر بي همسربراثر هرگز
ازدواج نكرده اظهارنشده
تعداد درصد فوت همسر طلاق
1375 مرد 1382448 100 11/88 47/10 48/0 66/0 28/0
زن 1212733 100 45/42 58/54 9/0 01/1 06/1
1365 مرد 767916 100 24/83 96/11 81/0 13/2 86/1
زن 733802 100 83/34 69/57 27/1 27/2 94/3
منبع : با اقتباس ازكتاب سالمندان ايران – مركز آمار 1381
– وضعيت ازدواج وزناشويي
ازدواج به عنوان بنيان خانواده ومقدمه توليد نسل ، درتمام جوامع داراي جايگاه بسيار مهمي است . اقدام به ازدواج وتشكيل خانواده باعث سلامت جامعه مي باشد .يكي از وقايع حياتي كه بيش از 99 درصد از سالخوردگان كشور دردوران زندگي خود حداقل يك بار تجربه نموده اند ازدواج است .
درسال 1365 حدود 84 و35 درصد ازمردان وزنان 65 ساله وبيشتربترتيب داراي همسربوده انداين نسبتهادرسال 1375 بترتيب به حدود 88 و 43 درصد افزايش پيدا كرده است. باتوجه به اينكه ميزان طلاق ونسبت جمعيت هرگز ازدواج نكرده ،درطي اين دهه تغييرات زيادي نداشته است بالا رفتن اميد زندگي مي تواند علت اصلي افزايش ميزان افراد داراي همسر سالخورده باشد (مركز آمار 1381 ، 48 ) .
درسال 1365 به ترتيب حدود 12و58 درصد ازمردان وزنان 65 ساله وبالاتر بي همسر براثر فوت همسر بوده اند . كه درسال 1375 اين نسبت ها به ترتيب 11 و 55 درصد كاهش پيدا كرده است . اين پديده كه خود تحت تاثيرافزايش اميد زندگي است ، مي تواند باعث افزايش نسبت افراد داراي همسر در سال 1375 شده باشد.
وضعيت سواد سالمندان
درسال 1375 ميزان باسوادي سالمندان درمقايسه با تعداد آن درسال 1365 با 6 درصد افزايش به حدود 23 درصد رسيده است . ميزان باسوادي سالمندان مناطق شهري در سال 1375 بيش از سه برابر مناطق روستايي بوده است .بالاتر بودن امكانات آموزشي سالهاي قبل در نقاط شهري مي تواند يكي از علل اين افزايش باشد . همچنين ميزان باسوادي دربين مردان سالمند حدود 8/2 برابر زنان سالمند مي باشد . درسال 1375 حدود 98 درصد اززنان سالمند روستايي بي سواد بوده اند . اين نسبت براي زنان سالمند مناطق شهري 81 درصد بوده است (همان ،ص 21)
جدول شماره 5: وضعيت سواد سالمندان طي پنج سرشماري عمومي كشور
دوره برآورد تعداد باسواد شدگان بزرگسالي طي دوره هاي دهساله
1335-1345 256/437
1345-1355 725/423
1355-1365 577/577
1365-1375 750/812/2
شاخص وابستگي سالمندي (نسبت وابستگي ) Dependency Ratios
نسبت وابستگي جمعيت سالخورده يكي از مقياس هاي عمومي سالخوردگي جمعيت است كه نسبت تعداد افراد سالخورده جمعيت را به تعداد افراد درسن فعاليت مي سنجد .
درجدول زير ، بار تكفل نظري ويا وابستگي سني سالمندان طي 20 سال (1355تا 1375) مشاهده مي شود .
جدول شماره 6: جمعيت كل كشور درگروههاي فعال وغيرفعال
و بارتكفل درسرشماري عمومي سال 1375
تعداد
گروههاي غيرفعال وفعال جمعيت فعاليت تعداد جمعيت درصد نسبت به كل جمعيت بارتكفل
جمعيت زير 15 سال غيرفعال 545/725/23 50/39 74 نفر
جمعيت 60 سال بالاتر غيرفعال 127/978/3 60/6 12 نفر
جمعيت 60-15 سال فعال 460/319/32 85/53 بارتكفل غيرازخود 86 نفر
نامشخص – 356/32 05/0 –
جمع – 488/055/60 00/100% 86 نفر
دردهه 65-55 به دليل كاهش مرگ ومير كودكان وافزايش جمعيت بالقوه درسن كار وفعاليت ، نرخ وابستگي جمعيت سالمند ،از 8/6 درصد در سال 55 به 9/5 درصد درسال 1365 كاهش يافته است . روند رو به افزايش نرخ وابستگي سالمندان طي دهه 75-65 از 9/5 درصد درسال 65 به 7/7 درصد درسال 1375 ، نشانگر افزايش اميد به زندگي سالمندان وكاهش مرگ ومير آنان بوده است (مشايخي 1378 ، ص 292) .
جدول شماره 7: تعداد سالمندان بالاي 60 سال به تفكيك گروه سني در سرشماري 1375
سن مرد و زن مرد زن شهري
مرد زن روستايي
مرد زن غيرساكن
مرد زن جمع
64- 60 946/382/1 502/753 444/629 040/426 471/357 115/324 810/269
69-65 373/076/1 189/577 184/499 942/313 633/287 734/260 241/210
74-70 509/846 018/463 491/383 061/253 319/226 499/208 377/156
79-75 118/364 898/192 220/171 117/108 092/105 342/84 826/65
84-80 470/146 081/74 389/72 073/41 257/45 783/32 987/26
89-85 476/76 182/35 294/41 287/18 338/25 781/16 876/15
94-90 780/44 977/19 803/24 855/10 708/14 050/9 017/10
+95 455/40 103/20 352/20 022/10 996/10 963/9 261/9
جمع كل 127/978/3 950/135/2 177/842/1 397/181/1 814/072/1 267/946 395/764 8286 4968 13254
مشخصات سالمندان برابر سرشماري طرح اقشار آسيب پذير جامعه .
-82 درصد سالمندان بي سوادند . اين نسبت درزنان بيشتر ازمردان است .
-4/44 درصد زنان سالمند همسر فوت شده مي باشند . كه اين نسبت درمردان 8/6 درصد است . اين اختلاف مي تواند دردرجه اول دلايل پايين بودن سن زن از شوهر درفرهنگ ايران درهنگام ازدواج ودردرجه دوم بالاتر بودن اميد زندگي زنان نسبت به مردان مي باشد .
-5/7 درصدسالمندان بدون فرزندمي باشند(مردان 9/8 درصد،زنان 3/6 درصد)
-3/7 درصد سالمندان به تنهايي زندگي مي كنند .زنان بيشتر ازمردان رنج تنهايي راتحمل مي كنند . 8/12 درصد مقابل 5/2 درصد مردان اين امر ممكن است ناشي از امكان ازدواج مجددمردان باشد كه كمتر از زنان تنها هستند .
-نسبت تنهايي با افزايش سن سالمند بيشتر مي شود . چنانچه درسن 70 سالگي نسبت 3/7 درصد به 11 درصدي مي رسد كه دراين مورد نيز زنان 1/19 درصد ومردان 8/11 درصد است .
-تنها 1/31 درصد سالمندان شاغل مي باشند . دراين مورد مردان 5/52 درصد وزنان 4/6 درصد است .
-حدود7/19درصدسالمندان ازنهادها يا سازمانها كمك وهزينه دريافت مي دارند اين نسبت درزنان بيشتر از مردان است .
– 8/32 درصد سالمندان از راه كمك فرزندان امرار معاش مي كنند .
– 3/45 درصد سالمندان با مشكل مادي روبرو هستند .
اجلاسها و تصميمات بين المللي
اولين اجلاس بين‌المللي سالمندان:
-نخستين اجلاس بين المللي پيرامون مسائل سالمندي از 26 جولاي تا 2 آگوست 1982 دروين برگزار وازطرف سازمان بهداشت جهاني آن سال ، سال سالمندان ناميده شد.
2-در سال 1985 در كميته امور اجتماعي سمينار بين‌المللي، حقوق سالمندان شناخته شد.
3-درسال 1994 سازمان بهداشت جهاني « درهمه جا عمر طولاني» را يكي از مواهب توسعه اجتماعي دانست.
4-سازمان بهداشت جهاني در سال 1999 را سال سالمندان تعيين و مجمع عمومي سازمان ملل متحد هم در قطعنامه 4715 آن را سال جهاني سالمندان ناميد.
تقسيمات سازمان ملل از گروههاي سني سالمندي :
45 تا 59 سال = ميان سال
60 تا 74 سال = مسن
75 تا 90 سال = پير
90 سال به بالا = خيلي پير
– نرخ وابستگي سالمندان : نرخ وابستگي سالمندان 65 سال وبيشتر از 8 درصد درسال 1950 به 15 درصد درسال 2025 خواهد رسيد .
روز سالمند : اول اكتبر هرسال برابر 9 مهرماه روزجهاني سالمند است .
تقسيم سازمان ملل درمورد جمعيت سالمندي كشورها :
-كشورهاي داراي جمعيت جوان زير 4 درصد سالمند = 89 كشور
-كشورهاي داراي جمعيت بزرگسال بين 4 تا6 درصد = 10 كشور
-كشورهاي داراي جمعيت سالخورده بالاي 6 درصد = 27 كشور
جمع = 126 كشور
دومين اجلاس بين المللي سالمندان :
دومين اجلاس با حضور وزرا ونمايندگان 158 كشور درمادريد اسپانيا ازتاريخ 19 تا 23 فروردين 1381 (2002 ميلادي ) برگزار گرديد .
هشدار اجلاس :
طي دهه هاي آينده تعداد سالمندان ( درسال 2050) تا مرز 2 ميليارد نفر خواهد رسيد كه 82 درصد آنان دركشورهاي درحال توسعه مخصوصا” درمناطق روستايي زندگي مي كنند .
محورهاي مهم اجلاس :
مسئله مهم در اين اجلاس ارتباط مسايل سالمندي وتوسعه است كه درسه محور:
1.سالمندان وتوسعه 2. توسعه بهداشت ورفاه سالمندان 3. توسعه وتوانمندسازي
موردتوجه قرار گرفته است .
توصيه هاي اجلاس :
محوراول– 33 پاراگراف ازگزارش برمحور سالمندان وتوسعه شامل 8 توصيه مهم به كشورهاكه درراس آن مشاركت فعال سالمندان درجامعه است به شرح ذيل آمده:
– مشاركت فعال سالمندان در جامعه وتوسعه
-ايجاد فرصت شغلي براي سالمندان
-رهايي سالمندان ازتنهايي
-ايجاد فرصتهاي يادگيري براي سالمندان
-همبستگي بين نسلها
-كاهش يا مهار فقر وتنگدستي ازسالمندان
-تامين اجتماعي سالمندان
-تامين ضرورت زيستي سالمندان
محوردوم – تعميم بهداشت ورفاه براي سالمندان در 27 پاراگراف
محور سوم- ايجاد فضاي مناسب توانمندسازي سالمندان در 18 پاراگراف
ضمانت اجرايي تصميمات اجلاس :
1-اقدام ملي = دراقدام ملي ، اجراي تعهدات مسئوليت اصلي با دولتها است كه درراس اقدام ملي ، تشكيل سازمان ملي سالمندان است .
2-اقدام بين المللي = همكاريهاي بين المللي وارائه كمكهاي مالي
نظارت جهاني = اسناد مهم وتعهدات بين المللي مانند اعلاميه جهاني حقوق بشرملاك نظارت خواهد بود.
مآخذ ومنابع :
1-شيخي – محمدتقي ، ” درزمينه جامعه شناسي جمعيت ” نشر آرام – 1368 .
2-مثنوي – عطاء الله ، ” بررسي علل سپردن سالمندان به آسايشگاههاي سالمندي ” دانشگاه علوم بهزيستي وتوانبخشي 1375.
3-الهياري – طلعت ، ” دوران كهولت درايران ” سازمان بهزيستي كشور 1362 .
4-اماني – مهدي ، ” جمعيت شناسي عمومي ايران – انتشارات همت 1380 .
5-رولان پرسا، ترجمه زنجاني – حبيب الله ، جمعيت شناسي – نشر دانشگاهي 1368.
6-طالب – مهدي ” چگونگي انجام مطالعات اجتماعي – اميركبير 1369 .
7-محسني – منوچهر ” جمعيت شناسي اجتماعي ” انتشارات دانشگاه تهران 1363 .
8-نشريه سرشماري عمومي سال 1365 و 1375 – مركز آمار ايران .
9-مشايخي ، فصلنامه علمي پژوهشي جمعيت انتشارات تهران 1377.
10-پروژه بررسي جمعيت سالمندان كشور (1378 ) دفتر بهداشت خانواده فرد از بهداشت .
11-سطح نيازهاي جامعه خدمات بهزيستي كشور – تحقيق معاونت پژوهش دانشگاه علوم بهزيستي وتوانبخشي 1373 بخش چهارم .
12-گيدنز آنتوني جامعه‌شناسي ترجمة صبوري منوچهر نشر ني 1376
13-نشريات سازمان بهزيستي كشور معاونت توانبخشي
14-رهنما توحيدي رزيتا كارشناس ارشد پرستاري بهداشت صنعت نفت تبريز
15-نشرية سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1375 كل كشور
16-كوئن بروس درآمدي بر جامعه‌شناسي ترجمة ثلاثي محسن تهران انشتارات فرهنگ معاصر 1374
17-كنگره بررسي مسائل جمعيت – دانشگاه علوم پزشكي اصفهان 1368
18-شيخي محمدتقي مقدمه‌اي بر مباني جمعيت شناسي تهران نشر آرام 1368
کليات جمعيت ايران در سرشماري عمومي نفوس و مسکن سال 1385
جمعيت کل کشور 70،049،262 ميليون نفر
تعداد کل زنان: 34،359،720 نفر معادل 1/49 درصد کل جمعيت
تعداد کل مردان : 35،689،542 نفر معادل 9/50 درصد کل جمعيت معادل 8/1 درصد بيشتر از زنان
70،049،262 100%
جمعيت شهري 4/68 درصد
جمعيت روستايي 5/31 درصد
جمعيت غير ساکن 1/0
100 درصد
پرجمعيت ترين استان کشور استان تهران 13،328،011
کم جمعيت ترين استان کشور استان ايلام 543،729
تراکم جمعيت کشور 431 نفر در هر کيلومتر مربع
ميزان مواليد از 5/1 درصد در سال 75 به 7/1 درصد در سال 85 رسيد.
ماخذ: گزارش رئيس مرکز آمار ايران (آقاي مددي) روزنامه همشهري و ايران مورخ پنجشنبه 2/9/85 صفحه اول
