نویسنده: مرضیه شجاعی
چکیده : امروزه برخورداری از اطلاعات و دانش روزآمد به موقعیتی استوار برای ادامه حیات فردی و اجتماعی تبدیل شده و حتی توان رقابت در بازار منوط به کسب توسعه دانش فردی و سازمانی است تا حدی که دانش جزئی اساسی از سرمایه، تلقی شده است ، به منظور استفاده بهینه از سرمایه دانش در سازمانها، رشته جدیدی از مدیریت بنام ،مدیریت دانش پدید آمده است تا ضمن بهبود بخشیدن به فرایندهای دانش و با پیوند بین استراتژی سازمان و استراتژی مدیریت دانش در تامین دانش مناسب در زمان مناسب برای فرد مناسب به حفظ مزیت رقابتی سازمان کمک کند. امروزه به خوبی مدیران به اهمیت دانش و مدیریت دانش در سازمانها واقف شده اند ، بسیاری از آنان به دنبال پیاده سازی سیستم مدیریت دانش در سازمان خود هستند ، در عین حال آنان نگران این هستند که نتوانند سیستم مذکور را در سازمان خود پیاده کرده و در نتیجه مدیریت دانش در سازمانها آنها با شکست مواجه شود،در مقاله حاضر ضمن اشاره به منافع حاصل از پیاده سازی مدیریت دانش ، چالش ها و موانع موجود از قبیل تکنولوژی ، موانع فرهنگی، ساختار سازمانی ، کنترل و فرماندهی ، فقدان انگیزش و … را بررسی کرده ودرآخر به این نتیجه رسیده شده که در پیاده سازی مدیریت دانش سازمانها با توجه به مزایای بی شمار ناشی از اجرای مدیریت دانش ، بایستی اقدام به شناسایی موانع موجود بر سر راه بکنند و قبل از هر اقدام عجولانه و آتی زدگی در این زمینه تحقیق بیشتری انجام داده تا زمینه کاهش موانع و افزایش موفقیت سیستم مذکور بوجود آید . ضمن آنکه روش تحقیق حاضر کتابخانه ای و نتایج حاصل از تحقیق با مطالعه کتب و مقالات بدست آمده است .
کلمات کلیدی :
مدیریت دانش ، فواید مدیریت دانش ، چالش ها ، شکست مدیریت دانش
مقدمه :
در دسته بندی ای که از سوی صاحب نظران کسب و کار ارائه گردیده ، دهه 1980 را دهه جنبش کیفیت (تاکید بر اینکه برای دستیابی به کیفیت بهتر ،همه کارکنان باید از قدرت فکری خود بهتر استفاده کنند )، دهه 1990 را دهه مهندسی مجدد (استفاده از فناوری برای بهبود فرایندهای کسب و کار و کاهش هزینه ها) و دهه 2000 را دهه مدیریت دانش لقب داده اند . (فتحیان وقوامی فر ،1384)
مدیریت دانش مفهومی میان رشته ای است و تاکید آن بر دانش ، آن را از سایر رویکردهای مدیریتی متمایز می کند . بدون این تاکید ، مدیریت دانش صرفاً یک مفهوم باز یافته و تکراری موضوع مدیریت می شود و بدون توضیح روشن دانش بحث مدیریت دانش از هدف خود دور می افتد . بنابراین دانش هویت و ماهیت مدیریت دانش را تشکیل می دهد. (عدلی ،1384 )یکی از مدیران ارشد شرکت “هیولت پاکارد ” می گوید :”اگر هیولت پاکارد می دانست که چه چیزهایی را می داند سود دهی اش سه برابر می شد ” (اخوان وجعفری،1384)
مدیریت دانش در پی ایجاد ارزش از طریق دارایی های نا محسوس سازمان می باشد .بسیاری از سازمانها برای تسهیل در فرایند به اشتراک گذاری و ادغام دانش به طراحی سیستم های مبتنی بر رایانه می پردازند . باید توجه داشت که برای این کار تنها استفاده از تکنولوژی های رایانه ای در مدیریت دانش کافی نمی باشد ، کاربران سیستم مدیریت دانش می دانند که کارکنان و فرهنگ کار ، دیگر عوامل تعیین کننده در موفقیت یا شکست اجرای سیستم مدیریت دانش محسوب می شوند . توجه به ورودی هایی چون توجه ، انگیزه ، تعهد ، خلاقیت ، نوآوری برای توضیح مناسب خروجی های عملکرد سازمان ضروری است . اما اغلب مدیران در فهم جنبه های عملی مدیریت دانش با چالش های مختلفی روبرو هستند . (شریف زاده ،بودلایی،1387،ص271) در نتیجه برای اجرای موفقیت آمیز مدیریت دانش باید در پی شناخت چالش ها بود. در ادامه مقاله به شناسایی این چالش ها پرداخته شده است .
مدیریت دانش چیست :
مدیریت دانش یک مدل کسب و کار نظام یافته داخلی است که به تازگی در حیطه علوم و سازمانها پدیدار شده و یک طیف وسیع علمی را با تمام منظرهای آن مورد رسیدگی قرار می دهد . این طیف وسیع می تواند ، تولید دانش ، تدوین قوانین علمی و مشارکت علمی را شامل شده و نهایتاً به ارتقاء فراگیری و نوآوری منجر شود .(محمد لو ،1383)
مدیریت دانش ناظر بر کیفیت و چگونگی به کارگیری اطلاعات توسط افراد برای حل مسائل ، منابع اطلاعاتی مناسب برای تبدیل به دانش و چگونگی ذخیره دانش برای استفاده توسط کاربران خاص می باشد . سازمانهای امروزی در حال تلاش برای یافتن روش هائی هستند که به آنها در تحصیل ، سازماندهی ، انتقال و به کارگیری موثر دانش در کل سازمان کمک کند . (واعظی وحبیبی ،نشریه مدیریت )
تعاریف زیادی از مدیریت دانش ارائه شده است از جمله :
-مدیریت دانش استفاده خلاق و موثر و کارامد از کلیه دانش ها و اطلاعات در دسترس سازمان به نفع مشتری و در نتیجه به سود خود سازمان (مک دانلد ،1381،ص2)
-مالهوترا در تعریف مدیریت دانش بیان می کند :”مدیریت دانش ، فرایندی است که بواسطه آن سازمانها در زمینه یادگیری (درونی کردن دانش ) کد گذاری دانش (بیرونی کردن دانش )، و توزیع و انتقال دانش ، مهارتهایی را کسب می کند .(ابطحی ، صلواتی ،1385،ص34)
-تعریف اسوان (1999) از مدیریت دانش یکی از بهترین تعاریف قلمداد می شود ، چرا که این تعریف اهداف را تشریح و مدیریت دانش را در جایگاه سازمانی مناسب قرار می دهد :”مدیریت دانش هر گونه فرایند یا عمل تولید ، کسب ، تسخیر ، ترویج و جامعه پذیری و کاربرد آن است “(واعظی، حبیبی )
ویژگی ها و فواید مدیریت دانش :
مدیریت دانش با بکارگیری دانش روز ، به دانش بشر اعتبار می بخشد .
هوش سازمانی را تقویت می کند .
سازمان را در جهت انطباق با محیط و شرایط موجود توانمند می سازد .
زمینه نوآوری پایدار و خلاقیت بخشی سازمان را فراهم می نماید .
سازمان را به شناخت مسایل روز و پاسخگویی آن ها با راه حل های جدید قادر می سازد.
با استفاده از روش های سیستمی به رفع اشتباهات و اصلاح انحرافات می پردازد .
جو آزاد اندیشی متناسب با سازماندهی و هدایت دانش جدید را خلق می نماید .
جنبش نرم افزاری جهانی را گسترش می دهد.
درک هدفهای آرمانی و بلند مدت را در محیط آزادی افکار تسهیل می نماید .
10-با ایجاد جو آزاد اندیشی و شکل گیری مدیریت دانش از فساد و تباهی جلوگیری می کند .
11 – محیط رشد پردازش اطلاعات و دانش را سرعت می بخشد .(کریمی پور ، داودی ،1385)
با وجود ویژگی های مهم مدیریت دانش و منافعی که به سازمانها می رساند اکثر سازمانها از این مهم غافل مانده و یا در پیاده سازی آن دچار شکست شده اند. در نتیجه سازمانها بایستی ضمن آگاهی از مزایای مدیریت دانش ، موانع و چالش های پیش روی آن را شناخته تا با شناسایی آنها زمینه اجرای موفقیت آمیز آن را مهیا کنند .
چالش های فرا روی مدیریت دانش :
اغلب مدیران در فهم جنبه های عملی مدیریت دانش با چالش های مختلفی روبرو هستند . این چالش ها از آن جهت به وقوع پیوسته که مدیران سنتی در گذشته دائما با منابع فیزیکی و ملموس سرو کار داشته اند و از سایر موارد غافل شده اند در زیر به مهمترین این چالش ها اشاره شده است :
– چالش راهبرد تجارت و تکنولوژی
در محیطی که خروجی های آن بسیار متنوع است ، اتوماسیون وظایف ، بهینه سازی جریان کار و طراحی مجدد فرایندهای کار ، کافی نخواهند بود . اکثر سازمانها نیازمند توسعه ظرفیت انطباق پذیری جهت ارتقاء طرح ارزشی سازمان می باشند . مدل های دیجیتالی سازمان نیازمند به بهبود سریع در مفاهیم سنتی صنعت ، سازمان ،محصولات ، خدمات و کانالهای بازاریابی ، توزیع و فروش می باشند. نسل آینده سیستم های مدیریت دانش نیازمند کنجکاوی پیوسته در مورد منطق برنامه ریزی و قابلیت انطباق بسیار بالا ، برای لحاظ نمودن تغییرات پیوسته در متد ها و ساختار اطلاعات سازمان می باشند.(شریف زاده ،بودلایی،1387،ص276)
– چالش کنترل سازمانی :
کنترل برای رسیدن به مقاصد ، اقدامات و خروجی های از پیش تعیین شده ضروری می باشد . هماهنگی جهت اطمینان از انطباق پذیری در پردازش یک مجموعه اطلاعات و ارائه یک خروجی معین ضروری است . در محیطی که تغییرات آن جهشی و غیر پیوسته است ، بقا سازمان به ارزیابی های پیوسته از مفروضات موجود در منطق سازمان بستگی دارد ، تا این اطمینان حاصل شود که خروجی های عملکرد سازمان با تغییرات شرایط بازار ترجیحات مصرف کننده ، نیازهای رقابتی ، مدل های سازمان و ساختار صنعت سازگار می باشد . در طراحی سیستم های مدیریت دانش باید این اطمینان وجود داشته باشد که این سیستم ها با تاکید بیش از اندازه بر مقاصد ، اقدامات و خروجی های از پیش تعیین شده ، محدود نشده باشد . در منطق سنتی ، سازمان مبتنی بر کنترل بوده است ، حال آنکه سازمانهای جدید بدلیل وجود تغییرات محیطی بسیار زیاد به مدل هایی نیازمندند که در آن قوانین کمتر و آزادی عمل بیشتری وجود داشته باشد .(همان منبع ، ص 277)
چالش فرهنگ سازمانی
فرهنگ سازمانی می تواند بزرگ ترین مانع برای موفقیت مدیریت دانش باشد . اجزای دانش سه جنبه دارد :
سهیم سازی دانش
کاربرد دانش یا اجرا بر اساس به اشتراک گذاری با دیگران
استفاده مجدد از دانش
جنبه اول یعنی سهیم سازی دانش با فرهنگ سازمانی ارتباط مستقیم دارد . فرهنگی که احتکار دانش را به جای سهیم سازی آن تشویق کند ، مانع جدی مدیریت دانش است . مانع دیگر فرهنگی ، تشویق وضع موجود است که از آن به عنوان نابینایی سازمانی یاد می کنند و اشاره به وضعیتی دارد که افراد باور دارند عمل فعلی بهترین رفتار است .
فرهنگ ها و ارزش ها در سازمان باید محیط های یادگیری ای را بوجود بیاورند که در آن همه افراد متعهد هستند تا برتر شوند . شکست و ریسک قابل تحمل باشد و به عقاید بیرونی باید خوش آمد گفت .(عدلی ،1384، ص 235)
چالش ساختار سازمانی :
مدل های اولیه مبتنی بر فرایندهایی بود که برای استفاده از دانش های از قبل برنامه ریزی شده و مشخص شده بکار می رفت . در حالیکه ، مدل های جدید بر ایجاد فرهنگ سازمانی تاکید دارد که موجب به اشتراک گذاری اطلاعات و نوسازی و خلق دانش های جدید می شود . در واقع مدیریت دانش خواسته های جدیدی بر بخش های مختلف از جمله ساختار سازمان تحمیل می کند . ساختارهای سلسله مراتبی و غیر منعطف نمی تواند محمل خوبی برای مدیریت دانش باشد . ساختار مناسب ساختاری است که از انعطاف و پویایی لازم برخوردار باشد . تا ارتباطات به مرزهای تیمی ، بخشی و حتی سازمانی محدود نشود و امکان برقراری ارتباط با محیط بیرون از سازمان برای کارکنان به سادگی مقدور باشد و به عبارتی جنبه غیر رسمی ساختار سازمانی نقش مهمی در توسعه تعاملات ایفا نماید . چنین ارتباطی امکان دستیابی به دانش گروههای خارج از سازمان را نیز میسر می سازد .(شریف زاده ،بودلایی ،1387 ،ص280)
– ابهام در سیستم های انگیزشی
مانع جدی دیگر ، ابهام در سیستم های انگیزشی به منظور کاربرد و سهیم سازی دانش است .در حال حاضر علی رغم وجود بهترین تکنولوژی ها و غنی ترین منابع اطلاعاتی ، شواهد نشان می دهد که انگیزه و تعهد کارگران دانش برای استفاده از آنها بسیار کم است . این در حالی است که انگیزه و تعهد برای خلاقیت ، سهیم سازی و کاربرد دانش به عنوان عوامل نامرئی موفقیت مدیریت دانش شناخته شده است . سیستم های پاداش می تواند یک محرک برای توسعه دانش ومهارت کارکنان باشند . به نظر می رسد در سازمانی جهل و نادانی در زمینه انگیزش و تعهد کارگران دانش – خالقان دارایی دانش سازمانی – بیشتر از دانایی در این زمینه است . و بدون تردید کارگران دانش نیازمند سیستم های پاداش متفاوتی هستند و سیستم پاداش آنها به احتمال زیاد صرفاً مادی و ملموس نخواهد بود . با اذعان به این واقعیت که وجود انگیزه های مادی و غیر مادی درتضاد با هم قرار ندارند وبا توجه به اهمیت تفاوت های فردی ، بایستی به شناخت این انگیزه ها اقدام کرد .(عدلی ،1385 ،صص8-235)
چالش فرماندهی و کنترل مدیریتی :
عدم اعتقاد و حمایت مدیریت عالی از فعالیت ها و برنامه های مدیریت دانش ، نگرش های کوتاه مدت و جزئی نگری و سبک های نا مناسب رهبری نیز مانع اجرای موفقیت آمیز برنامه های مدیریت دانش می شود . کنترل سازمانی به دنبال کسب پذیرش و موافقت در مورد اهداف از پیش تعیین شده است ، که این برای رسیدن به روش های برتر و رویه های عملیاتی استاندار ضروری می باشد .
موضع گیری صریح سیستم های کنترل و فرماندهی برای رسیدن به هماهنگی موجب کاهش انگیزه افراد می شود ، که این برای سیستم های فعال در محیط های پیچیده مطلوب نمی باشد . سیستم ها برای اطمینان ا زایجاد هماهنگی طراحی می شوند ، اما آنها به شناسایی و اصلاح شکاف بین ورودی ها ، منطق فرایند ، خروجی های سازمان و ملزومات بقا سازمان توجه چندانی ندارند.(شریف زاده ، بودلایی ،1387،صص81-280)
چالش بازده اقتصادی :
برخی از اقتصاددانان مانند (Arthur ,1996) بیان می کنند که تولید و توزیع محصولات و خدماتی که مبتنی بر دانش می باشند ، بازده اقتصادی بیش تری در مقایسه با محصولات و خدمات صنعتی ایجاد می نمایند .
هر یک از عوامل صنعتی یک حد آستانه دارند ، به این معنی که هر واحد اضافه تر در حد آستانه برای زمین ، نیروی کار و سرمایه منجر به کاهش بازده خواهد شد . در مقابل محصولات دانش و اطلاعات با قانون اقتصادی متفاوتی عمل می نمایند ، به این صورت که سرمایه گذاری در هر واحد اضافی از اطلاعات و دانش جدید می تواند به بازده بیشتر سرمایه منجر شود . بنابراین ، این نکته مهم است که ، تحقق این نرخ بازده نه تنها به تجدید نظر در ماهیت تولید و خدمت نیازمند است ، بلکه تجدید نظر در کانال های توزیع و همچنین فرایندهای سازمانی مربوط به توزیع و بهره برداری نیز اهمیت دارند . (همان ،ص281)
-چالش سیاسی :
البته این چالش در سازمانهای دولتی چشمگیر تر هستند ، اگر باور داشته باشیم که دانش یک منبع قدرت است و شخص دارای قدرت می تواند اعمال نفوذ کند ، طبیعی است که عده ای برای دستیابی انحصاری به دانش تلاش می کنند . ثبات یا عدم ثبات فضای سیاسی کشور نیز بدلیل اثر گذاری بر فرایند خط مشی گذاری وثبات مدیریت در سازمانهای دولتی ، مدیریت دانش را تحت تاثیر قرار خواهد داد .هم چنین وجود فضایی باز که در آن افراد به راحتی بتوانند ایده های خود را اظهار نمایند، بر روند فعالیت های مدیریت دانش اثر گذار خواهد بود.(همان ،ص282)
موانع دیگری که مدیریت دانش با آن مواجهه است عباتند از :
عدم موفقیت در تطبیق تلاش های مدیریت دانش سازمانی با اهداف استراتژیک سازمان
ایجاد سیستم و منابع اطلاعاتی متعدد در سازمان بدون توجه به محتوای آن
عدام ارتباط مدیریت دانش سازمانی با فعالیت های روزانه افراد
تمرکز بر تلاش های مدیریت دانش سازمانی فقط در محدده مرز های سازمان
تاکید بیش از حد بر شیوه های رسمی یادگیری به عنوان مکانیزمی برای تسهیم و توزیع اطلاعات (مکی ،)
درون گرایی فزاینده سازمانها که توام با ترس یادگیری از غریبه ها است
نیاز به بازشناسایی سیستم های پاداش که اغلب بر اساس اندازه گیری مالی سنتی است . کشف زمان ، با وجود فراوانی رقبای نوآور که اهمیت آن را دریافته اند.(عدلی ،1385 ،ص 238)
در تحقیقی که در کشورفرانسه و آلمان انجام گرفته عوامل بازدارنده مدیریت دانش بصورت زیر بیان شده است :
عوامل بازدارنده دانش – سازمانهای مطالعه شده فرانسوی
عوامل بازدارنده موتورولا اوچان گروه آکور
محدودیت های زمانی و تولید × × ×
نظام آموزش اجباری × ×
منسوخ بودن محتوی بعضی از دوره ها ×
فقدان انگیزه درکارکنان یا مدیریت × ×
چند فرهنگی بودن
(شریف زاده ،بودایی،1387،ص283)
عوامل بازدارنده دانش – سازمانهای مطالعه شده آلمانی
عوامل بازدارنده بوش ریمنس آگروو GTZ سونی
تسهیم ناکافی دانش × × × ×
اولویتهای دیگر × × × ×
فقدان انگیزه در کارکنان × ×
نبود انگیزه در مدیریت و عدم تشویق و حمایت از یارگیری کارکنان × × ×
نبود اطلاعات مورد نیاز برای یادگیری × × ×
نبود اطلاعات در مورد فرصت های یادگیری × ×
فرهنگ ضعیف یادگیری × ×
نبود ارزیابی × × ×
(شریف زاده ،بودایی،1387،ص284)
علل مهم شکست مدیریت دانش و اهمیت تحقیق :
یکی از مهم ترین عواملی که طی یک دهه و نیم گذشته باعث شکست بسیاری از پروژه های مدیریت دانش شده است بیماری آتی زدگی نام دارد .
د رگزارشی که در سال 2007 منتشر شد شرکت Bain&company (از بزرگ ترین شرکت های جهان در زمینه مشاوره مدیریت) نتایج بررسی های خود را بر روی 25 ابزار مدیریتی که معمولا مدیران برای حل مشکلات سازمانی خود از آن بهره می گیرند ارائه کرد . این بررسی از سال 1993 شروع شد و در مدت 14 سال و طی 11دوره پیمایش گسترده در مجموع مبتنی بر نظرات هزار نفر از مدیران ارشد سازمانهای قدرتمند در بیش از 70 کشور دنیا (در مناطق آمریکای شمالی ، اروپا ، آسیا ، آفریقا ، خاورمیانه و امریکای لاتین )تدوین شده است . هدف از این تحقیق تعیین اثر بخشی و چالش های استفاده از پرکاربردترین ابزارهای مدیریتی توسط مدیران ارشد سازمانها بود و در این میان مدیریت دانش نیز به عنوان یکی از ابزارهای مدیریتی مورد بررسی قرار گرفته است . در بین 25 ابزار مورد بررسی ، مدیریت دانش از نظر میزان کاربرد ، رتبه هشتم را در جهان به خود اختصاص داد. جالب این بود که رتبه مدیریت دانش در شرکت های آسیایی هفت بود . اما نکته جالب تر این بود که وقتی از مدیران در خصوص میزان رضایت مندی آنها از به کارگیری ابزاهای مدیریتی سوال شد مدیریت دانش رتبه 22 را به خود اختصاص داد (اقبال زیاد رضایت کم ) (رضازاده ،1387)
ریشه مشکل چیست ؟ شاید یکی از مهم ترین دلایل ، رویکرد نادرست و غلط به مدیریت دانش باشد . متخصصان تاکید می کنند که فناوری تنها یکی از اجزاء یک نظام مدیریت دانش است و این مشکل تا حد زیادی بر عهده شرکت های است که به بهانه مدیریت دانش درصد فروش نرم افزارهای خود هستند . دقیقاً مانند حالتی که به یک بیمار مبتلا به قند ، شیرینی خامه ای تجویز کرده و یا به نوزادی یک ماهه به زور کباب کوبیده خورانده شود . با توجه به این توضیحات با ید مدیران سازمانها رویکرد صحیحی به مدیریت دانش داشته و تحقیق بیشتری در این زمینه صورت دهند تا از بیماری آتی زدگی جلوگیری شود .
نتیجه گیری :
منافع ناشی از ابتکار مدیریت دانش فراتر از آن است که بتوان از اجرای آن صرفنظر کرد ، کاهش هزینه ها ، اشتباه کمتر ، اداره روابط موثر با مشتری ، ارائه هوش رقابتی و …. با توجه به منافع گسترده مدیریت دانش باید موانع اجرایی آن را شناسایی کرد .در هنگام اجرای برنامه مدیریت دانش بایستی نسبت به برخی عوامل که در برنامه خلل ایجاد می کند و اجرای موفقیت آمیز آنرا دچار نقص می کنند آگاه بود . مجریان برنامه مدیریت دانش باید نسبت به شناخت این چالش ها حساس بوده و تاثیر آنان را درک کرده و اقدامات مقتضی را مبذول نمایند . در غیر این صورت چنین چالش هایی قطعاً اجرای موفقیت آمیز هر پروژه ای را با مخاطره مواجه خواهند ساخت .یکی از موارد دیگری که توجه به آن مهم است اشاره به این نکته است که هر سازمانی در مواجهه با پیاده سازی مدیریت دانش چالش های منحصر به خود و به طور قطع راهکارهای مخصوص به خود را دارد در نتیجه نمی توان یک راهکار یکسان برای همه سازمانها تجویز کرد ، چالش ها و موانع ارائه شده در مقاله حاضر در اکثر سازمانها مشاهده شده ولی هر سازمانی در هنگام پیاده سازی مدیریت دانش باید ضمن توجه به این موانع ، عوامل دیگر بازدارنده در سازمان خود را بشناسد و راههای تسهیل آنهارا فراهم کند، ضمن آنکه از آتی زدگی و توجه صرف به نرم افزارهای مدیریت دانش پرهیز کند .
منابع :
-ابطحی ،حسین . صلواتی ، عادل .(1385) . مدیریت دانش در سازمان .
-اخوان ، پیمان .جعفری ، مصطفی .(1384). ناکامی مدیریت دانش در سازمانها ، نشریه تدبیر 161.
-رضا زاده ، محمد حسین .(1387). مدیریت دانش ابزاری در دست مدیران جهان ، نشریه حیات نو .
-شریف زاده ، فتاح . بودلایی ، حسن .(1387). مدیریت دانش در سازمانهای اداری ، تولیدی و خدماتی ، تهرن : انتشارات جهاد دانشگاهی.
-عدلی ، فریبا .(1384). مدیریت دانش ،حرکت به سمت فراسوی دانش ،تهران : انتشارات فراشناختی اندیشه .
-کریمی پور ، محمد رضا. داوودی ،رسول .(1385). مدیریت دانش و جو آزاد اندیشی ، نشریه اسرار 187.
-فتحیان ،محمد .قوامی فر ، عاطفه .(1384). نقش مدیریت دانش ضمنی در خلاقیت و نوآوری ، نشریه تدبیر 164.
-محمد لو ،مسلم .(1383). مدیریت دانش و استعدادها ، نشریه تدیر 147.
-مک دانلد ، جان .(1381). مدیریت دانش در یک هفته ، ترجمه وتدوین : گروه کارشناسان ایران
-واعظی ، رضا .حبیبی ، متولی ، نگاهی دانش مدار به مدیریت دانش ، نشریه مدیریت .
