مقدمه: ورود به دنياي كسب و كار در عصر حاضر كه جهان وارد دوره اي از فرصتها و چالش هاي بزرگ شده است ، نياز به دانش ،مهارت و ويژگيهاي خاص دارد . در هزاره جديد عوامل مؤثر بر موفقيت و خوشبختي افراد ، سازمان ها و ملت ها به سرعت در حال تغيير است و در چنين دوره اي موفقيت، به برخورداري از آخرين دانش و توانايي بكار گيري آن به شيوه اي نو آورانه و موثر بستگي دارد . ديگر شرايط پايدار براي دنیای کسب و کار وجود نخواهد داشت ،لذا لازم است افراد را در طول تحصیلات برای انتخاب زندگی شغلی و مقابله با بحران ها و چالش ها آماده نمود . در این مقاله سعی بر آن شده تا با معرفی رشته مشاوره شغلی و طیف گسترده خدمات آن به نقش مهم آن در پیوند زندگی تحصیلی به زندگی شغلی و انتخاب زندگی شغلی اشاره شود.
مشاوره شغلي چيست؟
مشاوره شغلي عبارت است از تعيين يک حرفه که با استعدادها و امکانات و خصوصيات رواني و جسمي فرد سازگار و هماهنگ باشد. به عبارتي در اين شاخه راهنمايي و مشاوره دو دسته اطلاعات مورد بررسي قرار مي‌گيرند ، يک دسته اطلاعات مربوط به مشاغل و دسته ديگر اطلاعات مربوط به ويژگيها و استعدادهاي فرد و در جريان مشاوره تلاش مي‌شود تا هماهنگي و تناسب بين اين دو دسته اطلاعات مشخص شود و تعيين گردد تا چه اندازه‌اي شرايط مربوط به يک حرفه با تواناييها و ويژگيهاي فرد سازگاري دارد.
مشاوره شغلی و اهداف کاربردی آن
هدف مشاوره شغلی رشد توانائی کشف فرصت های شغلی توسط افراد و دست یابی فرد به شغلی است که برای او رضایت ، موفقیت ، سازگاری ، انگیزش و پیشرفت را در بر داشته باشد.به نظر سوپر(1985) هدف مشاوره شغلی دست یابی به بلوغ حرفه ای است ، بلوغ حرفه ای یعنی داشتن آگاهی نسبت به مشاغل ، شناخت خود ، خود پنداری روشن شغلی ، توانایی تصمیم گیری در مورد شغل آینده ، مسئولیت پذیری ، خود اتکایی در کشف فرصت های شغلی ، خلاقیت در فرآیند جستجوی شغل(زونکر،2006).
بر اساس رویکرد میچل ، لیون و کرامبولتز (1999) هدف مشاوره شغلی عبارت است از کمک به فرد برای گسترش توانایی ها و نیازهای خود ، کسب آمادگی لازم برای تغییر به منظور به دست آوردن کسب و کار ، بالا بردن عملکرد شغلی ، آماده سازی افراد برای مقابله با مشکلات و مسائل شغلی است. به نظر آنها مشاوره مانند یک مربی به فرد کمک می کند تا نیازها و تغییرات بازار کار را درک کند و بر اساس آن برای دست یابی به شغل مناسب تلاش کند(زونکر،2006).
زندگی تحصیلی و زندگی شغلی
انسان در طول زندگی خود مراحل مختلفی را سپری می كند و به مرور زمان از مرحله ای به مرحله دیگر منتقل می شود. به عنوان مثال از مرحله نوزادی به كودكی و سپس به نوجوانی و جوانی می رسد. این روش یكی از روشهای تقسیم بندی زندگی است كه بر اساس زمان و طول عمر است. روش دیگری كه زندگی را بر اساس آن تقسیم بندی می كنند، روش وظیفه ای است. یعنی زندگی انسان بر حسب نوع وظایف به دوران های مختلفی تقسیم بندی می شود. مثلاً در یك دوران از زندگی بیشترین و مهمترین وظیفه انسان تحصیل است كه آن را زندگی تحصیلی می نامند و دوران دیگر را زندگی شغلی می نامند كه فرد مهمترین و بیشترین وظیفه اش در رابطه با انتخاب شغل و پیشرفت در آن است، زندگی تحصیلی در واقع تمامی دوران تحصیلات فرد چه در دوران مدرسه و چه در دوران دانشگاه را شامل می شود.تمامی آموزشهای رسمی و غیر رسمی را که در این دوران فرد دریافت می دارد تا در آینده شغلی خود آنها را به کار بندد تحت عنوان زندگی تحصیلی مطرح می شود. شروع زندگی شغلی افراد بستگی به شرایط فردی و اوضاع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جوامع دارد. بسیاری از افراد در بسیاری از كشورها زندگی شغلی خود را از سنین كودكی یا نوجوانی آغاز می كنند و عده ای زندگی شغلی خود را همزمان با تحصیلات دانشگاهی یا پس از اتمام آن آغاز می كنند، کسانی که تحصیلات آکادمیک و دانشگاهی را برای رسیدن به یک زندگی شغلی موفق انتخاب می نمایند،در تمامی دوران تحصیل خو.د در دانشگاه در مورد شغل آینده خود می اندیشند و احتمالاً شغلی مرتبط و یا غیر مرتبط با رشته تحصیلی خود در طول دوران دانشجویی بدست می آورند.فرد خدماتی را از دانشگاه محل تحصیل خویش دریافت می دارد و خود را برای ورود به دنیای کسب و کار آماده می کند در واقع کسانی که از این دوران طلایی زندگی خود استفاده کامل را برده و مهارتهای مورد نیاز بازار کار را در این دوران کسب کرده اند در دوره گذار از زندگی تحصیلی به زندگی شغلی متحمل زحمت کمتری خواهند شد و در فرایند کاریابی زودتر به نتیجه خواهند رسید.
انواع زندگی شغلی
به طور كلی می توان گفت تاكنون مردم دنیا چهار نوع زندگی شغلی را تجربه كرده اند كه به نقل از صمد آقایی(1384) به شرح زیر است:
– استخدام
– خوداشتغالی
– كارآفرینی
– كار آزاد
استخدام
منظور از استخدام، زندگی شغلی ای است كه شخص در قالب یك قرارداد رسمی و معتبر، وقت و مهارتهای خود را در مقابل دریافت وجه مشخصی در اختیار سازمانی دولتی یا خصوصی قرار می دهد. این نوع استخدام استخدامی است كه موجب امنیت شغلی كامل یا نسبی برای مدت نسبتا طولانی گردد.بعنوان مثال كلیه افرادی كه در استخدام رسمی دولت یا سازمانهای خصوصی هستند، زندگی شغلی آنها از نوع استخدام است یعنی زندگی ای كه از یك حداقل امنیت شغلی و اقتصادی برخوردار است و فرد استخدام شده دغدغه ضرر و ریسك مالی كارفرما را ندارد و در جستجوی یك زندگی مطمئن و بی مخاطره است اگرچه در سطح بالایی از رفاه نباشد.
خوداشتغالی
خوداشتغالی اصطلاحی است برای بیان و توصیف یك نوع زندگی شغلی كه در آن فرد، حرفه خود را به تنهایی و با مسئولیت شخصی در منزل انجام می دهد. بنابراین افرادی كه در خارج از خانه مشغول به كار هستند اگرچه به تنهایی آن كار را انجام دهند ولی جزء این گروه قرار نخواهند گرفت. بعنوان مثال ممكن است فردی در یك مغازه یا یك كارگاه مشغول تولید محصولی مثل قاب عكس باشد یا به تنهایی صاحب مغازه ی باطریسازی بوده و آن را اداره كند، اما چون فعالیت او خارج از منزل مسكونی انجام می شود به عنوان خوداشتغال شناخته نمی شود.
البته افرادی كه با دیگران در سرمایه یا وسایل كار شریك باشند و به تنهایی یا خانوادگی در منزل كار كنند و قسمتی از ریسك كار را متقبل شده باشند، خود اشتغال محسوب می شوند.
كارآفرینی
كارآفرینی نه تنها یك نوع زندگی شغلی است بلكه بسیاری معتقدند یك سبك زندگی یا یك سبك تفكر و یا یك فرهنگ است. زندگی كارآفرینانه زندگی ای است توام با هیجان، ریسك، تنوع، تغییر، شكست، پیروزی، شوق، تلاش، خلاقیت و فرصت گرایی. زندگی ای كه در آن از سكون و رخوت و ناامیدی خبری نیست. زندگی شغلی كارآفرینانه را افرادی انتخاب می كنند كه دوست دارند از دیگران موفقتر باشند. آنها می خواهند این موفقیت را از طریق تلاش بیشتر، خلاقیت بیشتر و خلق و كشف و بهره برداری بیشتر از فرصتها به دست آورند. روحیه آنها طوری است كه نه از رئیس داشتن خوششان می آید و نه از ریاست كردن بر دیگران. آنها سخت به دنبال تحقق بخشیدن آرمان و چشم انداز خود هستند و در این راه پول فقط معیاری جهت نشان دادن میزان موفقیتشان است نه هدف غائی فعالیتهایشان.شكست در نزد كارآفرین واقعه ای است كه هنوز فواید آن تبدیل به سود نشده است. دقت كنید او اگر هیچ پولی از كارش به دست نیاورد و یا حتی متحمل ضرر نیز شود تا زمانی كه از كارش لذت می برد خود را موفق حس می كند. كارآفرین همواره در جستجوی ایده ها و فرصتهای جدید است.
كار آزاد
كار آزاد را اگر به معنی عام آن در نظر بگیریم همه افرادی را شامل می شود كه مزد بگیر نیستند. به عبارت ساده تر هر كس كه در استخدام سازمانی نباشد كار آزاد دارد. در این صورت كارآفرین و خوداشتغال نیز در حوزۀ كار آزاد قرار می گیرند. اما اگر معنی خاص آن را در نظر بگیریم صاحبان مشاغل آزاد تنها آن گروهی از غیرمزد بگیران هستند كه نه كارآفرینند نه خوداشتغال.
صاحبان مشاغل آزاد با افراد خوداشتغال و كارآفرینان تفاوتهای بارزی دارند كه در توضیحات مربوط به هر یك از آنها بیان گردید.جدول زیر جهت روشنتر شدن تفاوتهای هر یك از آنها از نظر ویژگیهای فردی ارائه می گردد.
مشاوره شغلی و انتخاب زندگی شغلی
آنچه در مشاوره شغلی برای رسیدن به اهداف آن صورت می گیرد متنوع و گسترده است. این خدمات و فعالیت ها از دوران کودکی تا زمان پیری و بازنشستگی ادامه دارد. هدف مشاوره شغلی در دوران کودکی ، نوجوانی و آغاز جوانی کمک به فرد در جهت رشد شغلی است تا بتواند جنبه های روانی و اجتماعی لازم جهت اقدام برای جستجوی کار و شغل و نهایتاً سازگار شدن با آن را کسب نماید. مشاوره شغلی فرایند کمک به رشد خلاقیت فرد در راستای شناسایی فرصت های شغلی است تا بتواند بر اساس شناختی که از خود دارد برای دست یابی به شغل مناسب اقدام کند، اساس هر نوع اقدام اعم از انتخاب شغل و یا نوع زندگی شغلی در مراحل بعدی زندگی بستگی به رشد فرد در این مراحل دارد. چنانچه شخص با توجه به شرایط محیط زندگی مثل آموزش ، خانواده ، فرهنگ اجتماعی و اقدامات مشاوره رشد لازم را کسب کرده باشد زمینه برای انتخاب زندگی شغلی در او ایجاد خواهد.
فرایند مشاوره شغلی در دوران جوانی و میانسالی کمک به فرد در جهت غنی سازی شغلی و نوآوری در کار شغل می باشد. برای آنکه شخص بتواند به رشد لازم در زمینه کسب و کار و اشتغال دست یابد مشاوران اقداماتی را انجام می دهند ، یک برنامه بسیار مهم مشاوران شغلی برای دانش آموزان ، دانشجویان و افراد جویای کار طرح ریزی شغلی است. در فرآیند طرح ریزی شغلی به شخص کمک می شود در ابعاد ذیل رشد لازم را کسب کند:
1- رشد اطلاعات و آگاهی فرد در زمینه دنیای مشاغل ، فرصت های شغلی، چگونگی کشف فرصت های شغلی
2- شناخت جنبه های شخصیتی خود در رابطه با اشتغال ، شناسایی مهارتهای عقلانی و هوش ، کشف استعدادها ، شناسایی ارزشهای فردی و سازمان دهی آن
3- تدوین یک طرح قدم به قدم برای رسیدن به اهداف فوق
در مشاوره شغلی فرد با گستره وسیعی از مشاغل آشنا می گردد ، فرهنگ لغات مشاغل در او رشد می کند ، نحوه شکل گیری و رشد مشاغل در جامعه در ذهن او شکوفا می گردد ، نقش شغل در زندگی فردی و اجتماعی برای او روشن می گردد ، رابطه نیازها و ارزشها و خواسته های مردم با مشاغل را کشف می کند ، فرد با دنیای کار ارتباط پیدا می کند ، انگیزه پیشرفت، هدفمندی ، اقدام برای برنامه ریزی را کسب می نماید.
نتیجه گیری:
از طریق اجرای برنامه های گوناگون در طول دوران تحصیلات و رشد فرد که مشاوره شغلی هم جزئی از آن به حساب می آید، می توان افراد را در انتخاب زندگی شغلی آینده یاری کرد.چنانچه از طریق برنامه های مشاوره شغلی ذهن کودک را در دوران دبستان نسبت به شغل آینده اش فعال گردد، در دوره راهنمائی راجع به خود ، مشاغل و واقعیت آنها در زندگی شناخت و اطلاعات لازم را بدست آورد و دنیای شناختی او راجع به مشاغل سازمان دهی شود و خود ساماندهی ذهنی خود را راجع به مشاغل بیاموزد و در دوران دبیرستان فرایند جستجوی کار ، همراه با مهارتهای مربوط به آن را بیاموزد و با دنیای مشاغل ارتباط عملی پیدا کند و با افراد خلاق در ارتباط قرار گیرد و از آنها الگو گیری نماید و همین روند را در دانشگاه نیز ادامه دهد و تجربه مفید کاری را نیز در این دوان آغاز نماید، انتخاب یک زندگی شغلی موفق و متناسب با نیازها و استعداد و شخصیت فرد دور از دسترس نخواهد بود. مشاوره شغلی ، راهنمائی گام به گام فرد به سوی انتخاب زندگی شغلی و سازگار شدن با آن و کسب موفقیتهای شغلی و کاری در تمامی دوران زندگی است.
فهرست منابع:
– اردبيلي يوسف ، (1378) راهنمايي و مشاوره حرفه اي و روشهاي كسب و كاربرد اطلاعات شغلي ، تهران ، مؤسسه نشر ويرايش ،
– شفيع آبادي عبدالله ،(1381) راهنمايي و مشاوره شغلي و حرفه اي نظريه ها و مفاهيم انتخاب شغل ، تهران ، انتشارات رشد ، .
– صمدآقایی،جلیل(1384). انتخاب زندگی شغلی. تهران : نشریه کار و جامعه،شماره 66،مؤسسه کار و تأمین اجتماعی.
رحمان مهدی نژاد قوشچی
کارشناس ارشد مشاوره شغلی
