نقش گمرک الکترونیک در تسهیل فرایند امور گمرکی

نویسندگان: علی نباتی شغل – بهروز ایمانی

چکیده: چالش هاي فراروي سازمان گمرك، موجب تغيير مداوم نظام مديريتي گمرك ها در كشورهاي مختلف جهان گشته است و مديران سازمان گمرك هاي جهان با چالشهاي گسترده اي روبرو هستند. گرايش به سمت جهاني شدن؛ افزايش تغيير و تحولات تكنولوژي؛ مشتري مداري؛ كاهش عمر محصول؛ تغيير ماهيت كالا؛ منطقه گرايي و … شده است و تنوع رقابت شكل جديدي از رهبري را مي طلبد. بنابراين ضروري است كه مديران آمادگي اداره تغييرات در محيط پويا و متغير را داشته باشند و سازمانها نيز براي ايجاد تغيير بايد در جه ت بهبود كارها فشار وارد آورند، در غير اين صورت موجوديت و بقاي خود را در معرض تهديد و نابودي قرار مي دهند؛ چرا كه امروزه بيش از هر زمان ديگري موجوديت سازمانها دستخو ش تهديد قرار گرفته است. در این مقاله به بررسی نقش گمرک الکترونیک در تسهیل فرایند امور گمرکی پرداخته شده است. نتایج این پژوهش حاکی است که با استقرار گمرک الکترونیکی، به دلیل الکترونیکی شدن فرایند های روزمره گمرک در امور گمرکی مربوط به صادرات، مستند سازی الکترونیکی در امور گمرکی مربوط به صادرات با استفاده از ساختار مشترک و ایجاد ارتباط اینترنتی بین ادارات نظارتی به امور گمرکی مربوط به صادرات از شفافیت بیشتری برخوردار می شود و صادرات کالا و خدمات تسهیل می گردد.
کلمات کلیدی: گمرک الکترونیک، تجارت الکترونیک، امور گمرکی، توسعه

مقدمه:
بخشی از تجارت بین المللی را صادرات کشورها تشکیل می دهد. در واقع یکی از راههای افزایش حصول ارزِ خارجی و در نتیجه توسعه اقتصادی، صادرات کالا و خدمات می باشد. بدون تردید، توسعه و گسترش صادرات در جهان امروز و در شرایطی که هر کشور تلاش می کند سهم بیشتری از بازار جهانی را نصیب خود سازد، کار سهل و آسانی نیست و کشورها بیش از گذشته دریافته اند که داشتن سهمی از بازار یک کشور، فقط محدود به منافع مادی و اقتصادی برای آن کشور نیست، بلکه به تعبیر؛ حضور فرهنگی و سیاسی نیز می باشد. حساسیت و اهمیت صادرات کالا و خدمات برای کشورها موجب شده است تا این کشورها، ابزارها و عوامل موثر در آن را شناسایی و در جهت توسعه ی صادرات تلاش نمایند.
خدمات گمرکی از عوامل موثر در توسعه ی صادرات کالا و خدمات می باشند. در واقع تجارت بین المللی در جهان بدون استفاده از خدمات گمرکی معنا و مفهومی ندارد. گمرک به عنوان یکی از اجزای مهم و لاینفک تجارت خارجی هر کشور، محل تماس، ارتباط و ارائه ی اطلاعات از جانب سیر عاملین تجارت و مجری قوانین و مقررات و دستورالعمل های صادره در زمینه ی امور صادرات و واردات می باشد. اهمیت نقش گمرک به حدی است که میزان سرعت و کارآیی آن بعضی اوقات به عنوان معیاری برای ارزیابی فعالیت های تجارت خارجی هر کشور و یا حتی اقتصاد کلان آن کشور در نظر گرفته می شود. در واقع مهمترین نقش گمرک ارتقا کارآیی فرایند صادرات و واردات و تأمین و تحلیل آمار و اطلاعات مربوط به تجارت خارجی کشورها می باشد. به همین دلیل است که امروزه معتقدند؛ اتوماسیون گمرک، جزء حیاتی هرگونه برنامه ی تسهیل تجارت می باشد.
با توجه به حجم بالای تجارت و سرعت فزاینده ی معاملات تجاری، گمرک نیز ناگزیر است متحول گردد، زیرا که مراجعه کنندگان به گمرک به همان سرعتی که کالای خود را میخرند و حمل می کنند، توقع دارند با همان سرعت هم عملیات ترخیص کالا در سیستم گمرکی پیش برود. به علاوه با توجه به ظهور تجارت الکترونیکی، امروزه انتظار جامعه ی تجاری این است که رویه های گمرکی، شفاف و قابل پیش بینی شود و ترخیص کالاها سریع صورت گیرد. از طرفی دولت انتظار جمع آوری درآمدها و اعمال موثر مقررات و قوانین صادرات و واردات را دارد. به منظور تأمین این انتظارات، بسیاری از ادارات گمرکی مبادرت به بازنگری و تجارت الکترونیکی برای پشتیبانی عملیاتشان استفاده می کنند. در واقع امروزه رویه های گمرکی بدون به کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات برای تجارت جهانی مانع بزرگی محسوب می شود. در این مقاله تلاش خواهد شد از طریق برجسته نمودن نقش پیشرفت های تکنولوژیکی در فرآیند گمرک، مسئولان اقتصادی و گمرکی کشور را متقاعد به استفاده از این پیشرفت ها در فرآیند کاری خود نمود. زیرا اعتقاد بر آن است گمرک الکترونیکی نقش بسزایی در کاهش هزینه های مبادله، سرعت نقل و انتقال، بهبود ارتباطات، مشارکت راحتتر طرفهای تجاری ایفا می نماید و با استفاده از این فناوری اطلاعات و ارتباطات و ایجاد گمرک الکترونیکی می توان تمامی عملیات، محاسبات و نظارت های گمرکی را با دقت و به سهولت انجام داد و دیگر مشکلی تحت عنوان عدم دقت و یا تعویق انجام مراحل وجود نخواهد داشت.

تجارت الکترونیک و ارتباط آن با گمرک
مطابق با دیدگاه اتحادیه اروپا تجارت الکترونیکی به معناي انجام تجارت به صورت الکترونیکی است که در آن طرفین به جاي تبادلات فیزیکی یا تماس مستقیم فیزیکی به صورت الکترونیکی تعامل دارند. همچنین می توان گفت تجارت الکترونیکی عبارت است از مبادله تجاري بدون استفاده از کاغذ که در آن مبادله الکترونیکی داده ها به عنوان یک ابزار به همراه پست الکترونیک، تابلوي اعلانات الکترونیکی، انتقال الکترونیک وب و سایر فناوري هاي مبتنی بر شبکه استفاده می شود، به عبارت دیگر مبادله الکترونیکی داده ها به عنوان ستون فقرات تجارت الکترونیکی عمل می نماید. بنابراین تجارت الکترونیکی عبارت است از انجام فرایند خرید ، فروش ، انتقال و مبادله کالاها ، خدمات و اطلاعات از طریق شبکه هاي رایانه اي از جمله اینترنت.
گسترش تجارت الکترونیکی در سطح بین المللی به قدري سریع صورت گرفته و مزایاي مرتبط با آن به اندازه اي روشن و روز به روز در حال افزایش است که کشورهاي در حال توسعه به شدت در استفاده از آن ترغیب شده و هر کدام برنامه هاي خاصی را براي شروع تجارت الکترونیکی ، نهادینه کردن آن و گسترش و رشد آن انتخاب کرده اند. مزایاي مرتبط بر استفاده از تجارت الکترونیکی مانند کاهش هزینه ها، افزایش کارایی و بهره وري، استفاده از مقیاس وسیع در تولید، رقابتی شدن بازارها، دسترسی سریع و آسان به اطلاعات مورد نیاز در معاملات، کاهش و حذف محدودیتهاي بازار، افزایش تعداد عرضه کنندگان کالا، بالا رفتن قدرت انتخاب مصرف کنندگان و از انجا که موجبات افزایش رفاه و استفاده بهینه از منابع و امکانات را فراهم می سازد، به قدري مورد توجه قرار گرفته که برخی از کشورهاي در حال توسعه مثل تایلند و تایوان استراتژي ملی خود را در قالب برنامه هاي توسعه اقتصادي – اجتماعی ، اسنراتژي تجارت الکترونیکی انتخاب کرده اند.
امروزه گمرک به عنوان اولین و مهمترین مجری مقررات تجارت خارجی در کنار سایر عوامل در تجارت بین الملل اعم از بانک، بیمه، موسسات حمل و نقل و …. متاثر از اوضاع و شرایط حاکم بر زنجیره تجارت بین الملل است. عوامل و جریانات موثربر عملکرد گمرکات، فضایی که گمرکات در آن کار می کنند و بالاخره نحوه رویکرد و تعامل گمرک با این عوامل و شرایط، مسائلی هستند که بررسی محیط عملیاتی را تشکیل می دهند. در بررسی محیط عملیاتی شرایط در حال تغییر جهان در عرصه بین الملل و چالشهای ناشی از آن جهت همراهی و هماهنگ نمودن دیدگاه، اهداف، اولویتها و برنامه های کاری سازمان جهانی گمرک و کشورهای عضو آن می باشد.
با توجه‌ به‌ حجم‌ بالای‌ تجارت‌ و سرعت‌ فزاینده‌ معاملات‌ تجاری‌، گمرک‌ نیز، ناگزیر است‌ متحول‌ گردد؛ زیرا که‌ مراجعه‌‌کنندگان‌ به‌ گمرک‌ به‌ همان‌ سرعتی‌ که‌ کالاهای‌ خود را می‌خرند و حمل‌ می‌کنند توقع‌ دارند با‌ همان‌ سرعت‌ هم‌ عملیات‌ ترخیص‌ کالا در سیستم‌گمرکی‌ پیش‌ برود. کسب و کار الکترونیکی به ادارات گمرک امکان می دهد که به طریقه بهتری نیازهای ذینفعان مشارکت کننده در تجارت و حمل و نقل بین المللی را تامین کنند. مزایای کسب و کار الکترونیکی ادارات گمرک برای مشتریان عبارت است از بهبود سطح خدمات و دسترسی به اطلاعات و همچنین امکان تامین نیازهای تجار مورد اعتماد است. مزایای کسب و کار الکترونیکی ادارات گمرک برای اقتصاد ملی مشتمل بر افزایش رقابت تجاری از طریق ترخیص سریع تر کالاها، افزایش درآمد و امنیت و محافظت مرزها می باشد. مزایای کسب و کار الکترونیکی ادارات گمرک برای خود ادارات گمرکی شامل عملیات ساده و موثر گمرکات، یکپارچگی بهتر و اثربخشی مستمر خدمات از طریق اتوماسیون فرآیند های روزمره و فراهم ساختن امکان اعمال متمرکز تر قوانین و بررسی رعایت مقررات است.

مشکلات و محدودیت های گمرکات سنتی در فرایند امور گمرکی
تاخیر در مرزها واضح ترین مانع در تجارت بین المللی است. عمده ترین دلایل این تاخیرها عبارت است از رویه های قدیمی ترخیص گمرکی، کاغذ بازی زیاد، فقدان شفافیت در قوانین و مقررات گمرکی و روش های کندِ ارزیابی ریسک می باشند. یکی از منابع مهم ایجاد تأخیر برای تجار این است که باید قبل از ترخیص محموله اطلاعات تقریبا مشابهی را در فرم های مستند مختلف برای ادارات متعدد ارسال نمایند. در گمرک سنتی، خود کالاها می بایست از هر حیث مورد بررسی قرار گیرند. حمل و نقل دریایی انبوه کالاها که تا چند دهه قبل، تجارت بین المللی را در انحصار خود قرار داده بود، زمان کافی را برای گمرک جهت بازدید و بازرسی کالاها هم در خصوص صادرات و هم در خصوص واردات فرآهم می آورد. به علاوه در گمرک سنتی بیشتر مراحل گمرکی در یک نقطه متمرکز می باشد. اظهار نامه های صادراتی و وارداتی جهت انجام مراحل گمرکی مستلزم ارائه ی فرم های متعدد است و انجام این مراحل بدون ارائه ی فرم های کاغذی توسط شخص اظهار کننده یا نماینده ی او در مکان و زمان تعیین شده، توسط گمرک امکان پذیر نمی باشد. یکی از بزرگترین موانع اداری در برابر تجارت (بویژه در زمینه ی تجارت با استفاده از حمل و نقل دریایی) عبارت از مقررات و رویه های دست و پاگیر گمرکی است که نتوانسته با گسترش و افزایش پیچیدگی تجارت همگام باشد.
افزایش حجم تجارت جهانی در طول چند دهه ی گذشته تاثیر به سزایی بر حجم عملیات گمرک در زمینه ی ترخیص کالا داشته است. باید در نظر داشت افزایش حجم کالاها سبب شده که محدوده ی کالاهایی که گمرکات به کنترل آنها عادت کرده بودند نیز به شدت تغییر کند به طوریکه ساخت یک کالا با توجه به ترکیب آن و نیز تعیین تعرفه ی آن، کارشناسان را با مشکلات عدیده ای مواجه می سازد. در این ارتباط تاخیر در ترخیص کالاها، بنادر، فرودگاهها و انبارها را با حجم انبوهی از کالاهای ترخیص نشده، متروکه یا رسوبی مواجه خواهد ساخت که باعث افزایش زیان خواب سرمایه می شود. در صورتیکه گمرکات نتوانند کالاها را به سرعت ترخیص کنند، با مشکلاتی مواجه خواهند شد. استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات می تواند این مشکلات را کاهش دهد و زمینه را برای اجرای مطلوب این سازمان فرآهم آورد.
براساس مطالعات انجام شده و مدارک موجود در گمرکات سراسر کشور شاهد آن هستیم که امور گمرکی مربوط به صادرات و حتی واردات کالا با کندی انجام می شود و امورات اداری مربوطه با توجه به حجم انباشت پرونده ها و انبوهی از اسناد و مدارک با تحمیل هزینه های زیاد بر گمرک، هدر دادن وقت و … انجام می پذیرد. واقعیت این است که با توجه به دنیای رقابتی امروز و روند رو به رشد تجارت، گمرکات سنتی نمی توانند منابع مورد نیاز خود را به صورت بهینه ای تخصیص دهند. امروزه گمرک الکترونیکی به عنوان روشی جدید در تسریع انجام تشریفات مربوط به صادرات و واردات جایگزین گمرک سنتی شده است.

گمرک الکترونیک
يکي از جنبه‌هاي تحقق تجارت الکترونيک که در ايران مورد کم‌توجهي قرار گرفته، بحث گمرگ الکترونيک است. امروزه در بسياري از کشورهاي جهان استفاده از سيستم گمرک الکترونيک به منظور تسهيل تجارت الکترونيک آغاز شده است و برخي از آن‌ها سابقه‌اي 20 ساله در اين زمينه دارند. براي مثال، ژاپن يکي از کشورهاي پيشتاز در اين زمينه است و سیستم گمرک الکترونیکی آن بر مبنای یک سیستم تک‌پنجره‌ای یا تک ایستگاهی به دو بخش هوایی و دریایی تقسیم‌بندی شده است. سیستم گمرک الکترونيک ژاپن به نام NACCS از سال 1987 اجرا و پیاده‌سازی شد. در ابتدا در بخش هوایی 10 فرودگاه و 241 کاربر خصوصی را دربر می‌گرفت و هم‌اکنون 95 درصد از اظهارنامه‌های صادراتی و وارداتی از این طریق انجام می‌شود. در بخش دریایی نیز که از سال 1991 افتتاح شد120 بندر و 958 کاربر خصوصی تحت پوشش قرار گرفته و 96 درصد از اظهارنامه‌ها و واردات و صادرات نيز از اين طريق انجام می‌شود. هم ‌اکنون بیش از 30 قانون در خصوص واردات و صادرات در کشور ژاپن وجود دارد و اولین گام اين کشور با هدف اجرای سياست گمرک الکترونیک، کامپیوتری کردن قوانین و مقررات در این حوزه بوده است. ساختار گمرک ژاپن طي سال‌هاي اخير به سرعت گسترش يافته و مرحله امکان‌سنجی توسعه ساختار گمرک ژاپن از دو سال پيش آغاز شده است و تا پايان سال 2009 یک سیستم نوین در زمینه گمرک در ژاپن ايجاد خواهد شد. کارشناسان معتقدند تجربه 30 ساله ژاپن نشان می‌دهد که گمرک یک نظام کنترلی به شمار مي‌رود و نکته اصلی در پیاده‌سازی بهینه گمرک الکترونیک توجه به نظرات و دیدگاه‌های بازرگانان در بخش خصوصی فعال در این حوزه است. این کار عامل مهمی در به حداقل رساندن هزینه‌های ملی خواهد بود. به نظر مي‌رسد ضروري است که اين مسئله در کشور ما نيز به طور جدي‌تر مورد توجه قرار گيرد.
با توجه به مباحث فوق می توان گمرک الکترونیکی را چنین تعریف نمود:
گمرک الکترونیکی عبارت از بکارگیری کسب و کار الکترونیکی در ادارات گمرک. جهت تامین نیازهای اداری و خدماتی شان و نیز برای تامین بهتر نیازهای ذینفعان مشارکت کننده در تجارت و حمل و نقل بین المللی و افزایش رقابت تجاری از طریق ترخیص سریع تر کالاها، افزایش درآمد و امنیتو محافظت مرزها می باشد.
گمرک سازمانی است که در انجام وظایف جاری خود دو هدف را باید به موازات هم مورد توجه قرار دهد. اول، فراهم کردن تسهیلات در امر تجارت بین المللی و دوم، اعمال قوانین و مقررات. حصول به این دو هدف به صورت همزمان و متعادل از چالش های مهم فرا روی گمرک است. استفاده از فناوری اطلاعات، گمرک را در راه تحقق اهداف فوق یاری خواهد داد. فناوری اطلاعات می تواند گمرک و خدمات گمرکی را به نحو شگرفی متحول سازد و در راه توسعه امر تجارت عملا بسیاری از قید و بندهای گذشته را حذف و شیوه های نوین را جایگزین روش های سنتی نماید.گمرك الكترونيك شامل فناوري‌هاي نوين مخصوصا فناوري اطلاعات در انجام تشريفات گمركي و محموله‌هاست. اجراي گمرك الكترونيك نيازمند فراهم شدن زيرساخت‌هاي نرم‌افزاري، سيستمي و انساني است.
از آنجاییکه روش استفاده از فناوری های الکترونیکی روز دنیا، هم امکانات ورود به عرصه تجارت الکترونیک را فراهم می کند و هم زمینه تحقق دولت الکترونیک را سهولت می بخشد، لذا با توجه به رشد روز افزون تکنولوژی و لزوم استفاده از تکنولوژی های نو نظیر RFID در ارائه خدمات و در راستای تحقق گمرک الکترونیک راهکارهایی برای کنترل و نظارت بر تشریفات گمرکی و سرعت بخشیدن به آنها و نیز ارتباط موثرتر گمرک با سازمان ها و شرکت های معین و همجوار ارائه شده که به عنوان راهکار هایی کاملا اجرایی، می توانند روند خدمت دهی به ارباب رجوع در گمرک را تسریع بخشیده و آنرا تسهیل نماید و موجب رونق صادرات و واردات گردد و از سوی دیگر موجبات افزایش کارایی پرسنل و سطح سلامت اداری را منجر شود. استفاده موثر از اینگونه تکنولوژی ها در گرو بهره گیری این فناوری ها، به عنوان موثرترین ابزاری است که می تواند استعدادهای بالقوه را به فعلیت درآورده و دستیابی به هدفهای تعیین شده را از کوتاهترین راه، ممکن سازد و مسیر اثربخشی و کارایی در تجارت جهانی و نیز تبعیت از قوانین و مقررات بین المللی در جهت حمایت همه جانبه از جامعه و وصول درآمد و کنترل های گمرکی را همجوار نماید؛ و نیز در تسهیل تشریفات گمرکی و افزایش رضایت ارباب رجوع و تحقق دولت الکترونیک موثر باشد.
فواید و مزایای بهره گیری از گمرک الکترونیک در امور گمرکی:
فناوری اطلاعات با رشدی شتابان، عرصه های گوناگون زندگی بشری را تحت تاثیر قرار داده و باعث تحولات بنیادی در بسیاری از اصول و شیوه های اقتصاد و تجارت شده است. تجارت الکترونیکی حاصل پیوند میان تجارت و فناوری اطلاعات و پدیده های به سرعت در حال گسترش است. در همین ارتباط گمرک الکترونیک به عنوان یکی از ارکان مهم تجارت الکترونیکی به طرق مختلف می تواند گلوگاه های گمرکی را کاهش دهد یا حتی در برخی موارد برطرف سازد. اولین طریقه، عبارت ترخیص الکترونیکی می باشد. یک ویژگی متمایز تجارت الکترونیکی عبارت از ایجاد فرصت برای تجارت بدون مرز است. در زمینه ی برخی کالاها و خدمات، اینترنت با ایجاد امکان تحویل الکترونیکی سفارشات، به طور موثر مراحل ترخیص گمرکی را در معاملات تجاری بین المللی حذف می کند. در معاملات تجارت الکترونیکی کالاهایی که مستلزم تحویل فیزیکی است، ارسال الکترونیکی داده های مربوط به اسناد حمل و نقل و اظهار نامه های گمرکی برای ادارات گمرکی، این امکان را فراهم می سازد که قبل از اینکه محموله تخلیه شود، داده های مربوط به آن جهت ترخیص مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. نتیجه ی اینکار ترخیص فوری محموله است در حالیکه همزمان به علت تجزیه و تحلیل بهتر و سریعتر داده ها، دقت ارزیابی ریسک گمرک بهبود می یابد. بنابراین بدون تاثیر نامطلوب بر اعمال قوانین و مقررات، الزام به بازرسی فیزیکی محموله کاهش می یابد. مستند سازی الکترونیکی با استفاده از یک ساختار مشترک و با ایجاد ارتباط اینترنتی بین ادارات نظارتی، می تواند فرایند ارسال اطلاعات لازم برای ترخیص را به ورود یکبار اطلاعات تبدیل کند.
در دسترس قرار دادن آنلاین قوانین و مقررات گمرکی، به طور قابل ملاحظه ای شفافیت در امور گمرکی را افزایش می دهد. مستند سازی الکترونیکی گمرکات، امکان از قبل شناسایی کردن محموله ی غیر قانونی یا متصدی حمل و نقل مشکوک را فراهم می آورد و همچنین کمک می کند که نمونه گیری بهتری از کالاها جهت بازرسی صورت گیرد که این به معنای بازرسی فیزیکی بهتر و تاخیر کمتر برای تجار مورد اعتماد و صرفه جویی در وقت کارکنان است. به کارگیری فناوری اطلاعات در گمرک مزایای زیادی به همراه دارد. رویه های گمرک بدون بکار گیری فناوری اطلاعات برای تجارت جهانی مانع بزرگی محسوب می شود. عمده ترین مزایای بکارگیری فناوری اطلاعات در گمرک عبارتند از: نظارت های گمرکی با کارآیی بیشتر، ترخیص کالاها با کارآیی بیشتر، کاربرد یکسان قوانین گمرکی، جمع آوری بهتر عایدات گمرکی، تحلیل  بهتر اطلاعات، تهی کیفیت تر آمار تجارت خارجی و افزایش کیفیت اطلاعات مهمترین مزیت گمرک الکترونیکی برای بازرگان، کاهش زمان تلف شده برای صدور گواهی نام ها و مجوز ها و ترخیص کالا می باشد.
حساسیت و اهمیت صادرات کالا و خدمات برای کشور ها موجب شده است تا این کشورها، ابزارها و عوامل موثر در آن را شناسایی و در جهت توسعه صادرات تلاش نمایند. خدمات گمرکی از عوامل موثر در توسعه صادرات کالا و خدمات می باشند. در واقع تجارت بین المللی در جهان بدون استفاده از خدمات گمرکی معنا و مفهومی ندارد. با توجه به ظهور تجارت الکترونیکی، امروزه انتظار جامعه تجاری این است که رویه های گمرکی، شفاف و قابل پیش بینی شود و ترخیص کالاها سریع صورت گیرد. از طرفی دولت انتظار جمع آوری کارای درآمدها و اعمال موثر قوانین و مقررات صادرات و واردات را دارد. به منظور تامین این انتظارات، بسیاری از ادارات گمرکی مبادرت به بازنگری و مدرن سازی رویه ها و فرآیند هایشان کرده و از فناوری اطلاعات و ارتباطات و تجارت الکترونیکی برای پشتیبانی عملیاتشان استفاده می کنند. در واقع امروزه رویه های گمرکی بدون بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات برای تجارت جهانی مانع بزرگی محسوب می شود. با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات و ایجاد گمرک الکترونیکی می توان تمامی عملیات، محاسبات و نظارت های گمرکی را با دقت و سهولت انجام داد و دیگر مشکلی تحت عنوان عدم دقت و یا تعویق انجام مراحل وجود نخواهد داشت. مهمترین مزیت گمرک الکترونیکی برای بازرگانان، کاهش اتلاف وقت برای صدور گواهی نامه ها و مجوز ها و ترخیص کالا می باشد. الکترونیکی شدن گمرک باعث کاهش هزینه های مبادله، سرعت انتقال، بهبود ارتباطات، مشارکت راحت تر طرف های تجاری در فرایند مبادله و افزایش اعتماد متقابل می شود.
کسب و کار الکترونیکی به ادارات گمرک امکان می دهد که به طریقه بهتری نیازهای ذینفعان مشارکت کننده در تجارت و حمل و نقل بین المللی را تامین کنند. مزایای کسب و کار الکترونیکی ادارات گمرک برای مشتریان عبارت است از بهبود سطح خدمات و دسترسی به اطلاعات و همچنین امکان تامین نیازهای تجار مورد اعتماد است. مزایای کسب و کار الکترونیکی ادارات گمرک برای اقتصاد ملی مشتمل بر افزایش رقابت تجاری از طریق ترخیص سریع تر کالاها، افزایش درآمد و امنیت و محافظت مرزها می باشد. مزایای کسب و کار الکترونیکی ادارات گمرک برای خود ادارات گمرکی شامل عملیات ساده و موثر گمرکات، یکپارچگی بهتر و اثربخشی مستمر خدمات از طریق اتوماسیون فرآیند های روزمره و فراهم ساختن امکان اعمال متمرکز تر قوانین و بررسی رعایت مقررات است.
بنابراین اهم وظایف گمرک الکترونیکی عبارت است از:
ا) اطمینان از صحت میزان و پرداخت حقوق گمرکی و مالیات مربوط به صادرات و واردات.
2) کنترل و ارزیابی کالاها و محصولات وارداتی و صاداتی
استفاده از وب می تواند مزایای بی شماری را به همراه داشته باشد. به طور مثال می توان یک فرایند ترخیص الکترونیکی مفید و ارزشمند را برای گمرک به طریقی طراحی نمود که هزینه ها را حداقل سازد و موجب افزایش رضایت مشتریان شود. عمده ترین مسئله در گمرک الکترونیکی، ملاحظات امنیتی می باشد. جاسوسی، خراب کاری، و حملات تبهکارانه برای سیستم های اطلاعاتی در جوامع امروزی به صورت روزانه اتفاق می افتد. با بسط و توسعه وب نسبت به گذشته مبادلات الکترونیکی بیشتری صورت می گیرد و همزمان با این، فرصت های بیشتری جهت خرابی سیستم به وجود می آید. لذا باید برخی سیستم های امنیتی را جهت امنیت داده ها، انتقال ها و سیستم ها در ترخیص کالا از گمرک ایجاد کرد. اتوماسیون تسریع صادرات و واردات را سبب می شود و به حفظ امنیت محموله ها کمک می کند. علی رغم این تحول از حیث کنترل در گمرک می بایست تسهیلاتی ایجاد شود. گمرکات باید بین تسهیل و کنترل، تعادل برقرار نمایند و هر دو به طور همزمان پیشرفت نمایند. استفاده از سیستم یکپارچه گمرکی (مشتمل بر سخت افزارها و نرم افزار های یکپارچه)، استفاده از اسناد الکترونیکی، تبادل الکترونیکی داده ها بین سازمان های همکار و همجوار، استفاده از فناوری های جدید مثل بارکد دو بعدی و RFID روی اسناد کاغذی و کارت هوشمند، جزء لاینفک گمرک نوین است. هر چند گمرک یکی از سازمان های پیشرو در استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشور بوده است ولی به دلیل ضعف زیر ساخت های ارتباطی و ناپایداری آن و پیاده سازی سیستم های نرم افزاری جزیره ای و غیر یکپارچه با وضع مطلوب فاصله نسبتا زیادی دارد.

نتیجه گیری
یکی از بخش های اصلی دولت الکترونیک، تجارت الکترونیک است که به طور طبیعی گمرک یکی از اصلی ترین نقش ها را در این زمینه داراست. با رشد حجم کارهای جاری و عملیات اجرایی در صنایع و مشاغل مختلف و کمبود وقت، استفاده از سیستم های آی تی و آی سی تی اجتناب ناپذیر است. به طوریکه بدون بهره گیری از فناوری ها، انجام امور مختلف با اختلال جدی مواجه خواهد شد. مأموريت گمركات جهان در پنج دهه اخير تغييرات اساسي كرده است. در دهه 1980 مأموريت اصلي گمركات جمع‌آوري درآمد، در سال 2010 انعطاف‌پذيري مهم‌ترين مأموريت گمرك و پيش‌بيني مي‌شود، قابليت همكاري با ساير آژانس‌هاي درآمدي، نهادهاي بازرگاني و مديريت مرزي در اداره مرزهاي مجازي به مأموريت اصلي گمرك در سال 2020 تبديل خواهد شد. بهره‌گيري از فناوري در گمرك به حدي پيش خواهد رفت كه عمليات ارتباطات سيار از طريق تكنولوژي ماهواره رايج خواهد شد. پياده سازي گمرك الكترونيك در كشور مهمترين برنامه در راستاي خدمت‌رساني به مردم است. با اجراي گمرك الكترونيك، اجراي قوانين و مقرارت و وصول حقوق دولت مانند، حقوق گمركي و سود گمركي تسهيل مي‌شود. با فراهم شدن زمينه اظهار از راه دور براي صاحبان كالا، امكان ارزيابي غيابي براي صاحبان كالا فراهم مي‌شود، به عبارت ديگر انجام فرايندهاي گمركي به شكل الكترونيك، نتيجه نهايي آن كاهش زمان انجام تشريفات گمركي، در رويه واردات و صادرات است. اگر به سمت الكترونيكي كردن سيستم پيش برويم آئين نامه‌ها مقرارت و بخش نامه‌هاي مصوب دولت سريع به مرحله اجرا مي‌رسد، به عنوان مثال كالايي كه ورود آنها ممنوع مي‌شود با گسترش سيستم الكترونيكي، اين ممنوعيت در كوتاهترين زمان اعلام مي‌شود و درهيچ گمركي قابل وارد شدن نيست اما درسيستم سنتي تا بخشنامه صادر وبه گمركات در اقصا نقاط كشور ابلاغ شود، زمان زيادي براي آن صرف مي‌شود و ممكن است در اين فاصله زماني كالا‌هاي ممنوع الورود، وارد كشور شود. بنابراين گمرك الكترونيك موجب تسهيل تجارت وهم موجب اجراي سريع قوانين و مقررات مي‌شود. به طور كلي گمرك الكترونيك يك روش يا يك بازي برد برد است، هم سازمان گمرک مي‌برد چون مي‌تواند قوانين و مقررات را اجرا كند و حقوق دولت را بگيرد وهم فعال اقتصادي و صاحب كالا برد مي‌كند، زيرا دركوتاهترين زمان ممكن كارش انجام شده است.
بنابراین گمرک به عنوان تنظیم کننده جریان تجارت خارجی کشور برای اجرای وظایف قانونی خود نیاز به نوین سازی دارد. واژه ی، گمرک نوین که نخستین بار از سوی دکتر عباس معمارنژاد، رئیس کل سابق گمرک ایران به کار گرفته شد، دارای ویژگی هایی است که علاوه بر ارتفاع صد در صدی جایگاه دروازه بان اقتصادی کشور به بالاترین سطح خدمت رسانی و نقش آفرینی در زنجیره ی تجارت خارجی، قابلیت و امکان برقراری ارتباط و همکاری آنلاین گمرک ایران با سازمان های بین المللی مرتبط با مباحث تجاری و گمرکی را فراهم می سازد. در همین ارتباط سازمان جهانی گمرک با پیش بینی روند تجارت و محیط اقتصادی در ده سال آینده و بخصوص افزایش روند جهانی شدن، منطقه گرایی، لزوم ظرفیت سازی برای رویارویی با تروریسم، استفاده از تکنولوژی اطلاعات را در اولویت و نیازهای زمان در آینده و یک بیانیه دورنمای زمان درآینده و یک بیانیه ماموریت و رسالت برای خود تهیه کرده و برمبنای آنها برنامه کاربردی و سپس اقدامات عملی خود را برای رویارویی با این مشکلات تهیه نموده است. در یک ارزیابی می توان نتیجه گرفت که سازمان جهانی گمرک یکی از سازمانهای بین الدولتی موفق بوده است و توانسته با شناسایی موقعیتها در صحنه های بین المللی، وظایف بس سنگین خود را به نحو مطلوبی انجام و اعضای سازمان را هدایت نماید وگمرک ایران نیز با عنایت به عضو بودن در این سازمان باید برای تحول در ساختار عملکردی، مکانیزمهای اجرایی خود را در این محیط بازیافته و ارتقاء دهد و گمرک الکترونیک نیز باید این دورنماها را در زاویه دید و اجرا جامه عمل بپوشاند.

منابع:
• الهی، شعبان و حسن زاده، علیرضا؛ بررسی نقش گمرک الکترونیکی در تسهیل صادرات، فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی، شماره 43، تابستان 1386
• احمدی، علی و الله یاری، علیرضا؛ استراتژی رقابت و نوآوری در کسب و کار، تهران، انتشارات تولید و دانش،1383
• صادقی، مهدی و نوری، زهرا؛ تجارت جهانی الکترونیک و فن آوری اطلاعات، مشهد، سخن گستر، 1380
• قورچیان، نادرقلی و کرباسیان، مسعود؛ بررسی نظام مدیریت سازمان گمرک های جهان در قرن بیست و یکم به منظور ارائه مدل مناسب در کشور، پژوهشنامه اقتصادی،1385
• کاخکی، حسین؛ مصادیق و اهداف گمرک نوین، هفته نامه گمرک ایران، سال چهاردهم، شماره 592، 31 خرداد 1390
• کرباسیان، مسعود؛ گمرک و فناوری اطلاعات، ویژه نامه همایش بین المللی گمرکی و فناوری اطلاعات، 20 تیر 1383
• گمرک جمهوری اسلامی ایران؛ پیمان کیوتو: دستورالعمل ها، فصل هفتم- کاربرد فناوری اطلاعات، تهران
• معمار نژاد، عباس؛ گمرک نوین و موقعیت ما، هفته نامه گمرک ایران، سال چهاردهم، شماره 592، 31 خرداد 1390
• معمار نژاد، عباس؛ تجارت الکترونیکی، کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در اقتصاد، شماره 3، فصلنامه مدیریت،1384
• نجفی، سید ابوطالب؛ ضرورت به کارگیری فناوری اطلاعات در گمرک، ویژنامه همایش بین المللی گمرک و فناوری اطلاعات،20 تیر 1383
• همایش تجارت الکترونیکی؛ تجارت الکترونیکی راه به سوی جهانی شدن، تهران، معاونت برنامه ریزی و بررسی های اقتصادی 1382