چكيده:
جامعه شناسي علم رشته اي است كه روابط متقابل ميان علم و جامعه را مورد بررسي قرار مي دهد. نحوه تاثيرگذاري علم بر ارزشها، آموزش و پرورش، ساختار طبقاتي، شيوه زندگي، تصميم گيريهاي سياسي و شيوه هاي نگرش به جهان و همچنين نحوه اثرگذاري جامعه بر رشد و توسعه علم در حوزه جامعه شناسي علم بررسي مي شود. دو مبحث عمده اي كه در جامعه شناسي علم مطرح مي باشند ” قشر بندي اجتماعي ” و ” نظام ارتباطي ” در علم است كه هر كدام داراي تعاريف و ويژگيهاي خاص خود هستند. از نهضتهاي اخيري كه در جوامع علمي بسيار مورد توجه بوده نهضت دسترسي آزاد به اطلاعات است كه راجع به آن نوشته ها و مقاله هاي زيادي تهيه شده است. در اين نهضت تلاش مي شود تا موانع موجود بر سر راه استفاده از اطلاعات برداشته شود و محققان و دانشمندان بتوانند بدون هيچ محدوديتي به منابع علمي به ويژه مجلات و مقالات تخصصي حوزه موضوعي خود دسترسي پيدا كنند.
اين جنبش تاثيرات غيرقابل انكاري در وضعيت و نحوه قشربندي اجتماعي و گستره و چگونگي ارتباطات علمي گذاشته است. دسترسي آزاد به منابع علمي موجود در شبكه جهاني اينترنت سبب افزايش احتمال تاثير ايده ها و افكار نويسندگان شده و ارتباطات پايدارتر و مستحكم تري را ميان اعضاي جوامع علمي پديد آورده است.
كليدواژه ها: جنبش دسترسي آزاد، جامعه شناسي علم
مقدمه
با پيدايش و گسترش فناوريهاي اطلاعاتي و ارتباطي، شاهد پديداري شكل جديدي از انتشارات علمي هستيم كه در بستري به نام شبكه جهاني اينترنت و در گستره اي به پهناي كره زمين در حال توسعه است. امروزه نشر الكترونيكي و نشر اينترنتي آثار علمي، نقش بسيار مهمي را در شكل گيري ارتباطات مستحكم علمي ايفا مي كند و با پيدايش جنبشهايي چون جنبش دسترسي آزاد به اطلاعات و شكل گيري الگوهاي جديد در نشر اطلاعات علمي، اين نقش روز به روز از اهميت بيشتري برخوردار شده و تاثير گذاري بسياري در ساختار و روابط موجود در يك جامعه علمي داشته است.
جامعه شناسي علم
جامعه شناسي علم رشته اي است كه در حقيقت روابط متقابل ميان علم و جامعه را مورد بررسي قرار مي دهد. نحوه تاثيرگذاري علم بر ارزشها، آموزش و پرورش، ساختار طبقاتي، شيوه زندگي، تصميم گيريهاي سياسي و شيوه هاي نگرش به جهان و همچنين نحوه اثرگذاري جامعه بر رشد و توسعه علم در حوزه جامعه شناسي علم بررسي مي شود. ( kaplan, 1988 )
برخي جامعه شناسان از جامعه شناسي علم دو تعريف ارائه مي دهند :
1- تعريف كلاسيك : كه بر طبق آن جامعه شناسي علم عبارتست از مطالعه و بررسي در مورد روابط بين فضاي علم ( و عناصر آن از قبيل : دانشمندان، نهادهاي آموزشي و پژوهشي، موسسات علمي، دانشگاه ها، كتابخانه ها، هنجارهاي علمي، جو علمي و … ) و جامعه ( با اجزاء آن : افراد، امكانات اقتصادي، اجتماعي، سياسي، ديني، پارامترهاي تاريخي، نظامي، فكري و غير آن )
طرح شماتيك اين تعريف عبارتست از:
2- تعريف سيستماتيك : كه عبارتست از در نظر گرفتن فضاي اجزاء علم به عنوان يك سيستم. آنگاه جامعه شناسي علم عبارت خواهد بود از مطالعه روابط جمعي بين عناصر اين سيستم. براي نمونه مطالعه روابط ميان رسميت يافتن نظريه هاي علمي و مجلات علمي در اين تعريف مي گنجد. ( توكل، 1370 )
طرح شماتيك اين تعريف عبارتست از:
به تعبيري دقيق تر، مي توان چنين نتيجه گيري كرد كه موضوع جامعه شناسي علم عبارتست از بررسي علم به عنوان يك نهاد اجتماعي، نظام روابط اجتماعي در قلمرو علم و پيوندهاي آن با جامعه. جامعه شناسي علم در صدد برقراري رابطه ميان ويژگيهاي اجتماعي علم و فعاليت علمي از يك طرف و خصلت هاي معرفت شناسانه از طرف ديگر است. افزون بر اين، انجام بررسي هايي در زمينه ماهيت اجتماعي شناخت علم، عوامل اجتماعي مشروط كننده رشد علمي و ويژگيهاي فعاليت ها و روابط علمي بررسي در حيطه فوق را تكميل مي نمايد. ( Farkas, 1979 )
زاكرمن ( Zukerman, 1989 ) زمينه موضوعي مطالعه در جامعه شناسي علم را به سه قسمت تقسيم مي كند :
1- موضوعات مربوط به سازمان اجتماعي و شناختي كار علمي
2- موضوعات مربوط به جامعه شناسي شناخت علمي
3- روابط متقابل ميان علم و مجموعه شرايط اجتماعي و فرهنگي بر علم
به عبارت كلي تر، زمينه هاي اصلي مطالعه در جامعه شناسي علم عبارتند از : روابط علم با ساير نهادهاي اجتماعي، علم و ساير ابعاد فرهنگ، نظام روابط اجتماعي در قلمرو علم، ماهيت اجتماعي شناخت علمي، عوامل اجتماعي مرتبط با رشد علم، ساختار اجتماعي مشاغل علمي، سازمانهاي اجتماعي علم و قشربندي اجتماعي در علم ( محسني، 1372 )
در اين مقاله سعي مي شود تا تاثير دسترسي آزاد به مقالات و مطالب علمي بر دو مبحث مهم جامعه شناسي علم يعني قشربندي اجتماعي و نظام ارتباطي در علم بررسي شود. بنابراين بهتر است نخست با اين دو مبحث بيشتر آشنا شويم.
قشربندي اجتماعي در علم
در ابتدا لازم است كه يادآور شويم كه جامعه علمي يك جامعه همگون و همسان متشكل از اعضاي داراي شرايط مساوي با يكديگر نيست. در واقع بين جايگاه، وضعيت و شان اعضاي موجود در يك جامعه علمي هميشه يك نا همساني و عدم تشابه وجود دارد و اين جامعه كاملا قشر بندي شده است. در اين جامعه، گروه اندكي از دانشمندان به گونه اي كاملا نامشابه با ديگران در پيشبرد علم مشاركت دارند و به گونه اي كاملا نامشابه نيز از امتيازات، پاداشها و منابع مورد نياز براي كارهاي پژوهشي بهره مي برند. در حقيقت، لياقت سالاري در علم يا همان Meritocracy نقش اساسي در شكل گيري ساختار و لايه هاي يك جامعه علمي دارد و بر اساس اين مفهوم، امكانات، امتيازات و پاداشهاي علمي به كساني تعلق مي گيرد كه در جامعه علمي بهتر كار كرده و نتايج كار آنها از اثربخشي بيشتري برخوردار باشد. ( Zukerman, 1989 )
البته قشربندي ذكر شده در جامعه علمي حالت پيچيده اي دارد و عوامل زيادي در شكل گيري آن نقش دارند. رتبه بنديها و ارزش گذاريهاي علمي كه توسط موسسات، مراكز و اشخاص مختلف انجام مي شوند در پيدايش اين قشرها و لايه هاي مختلف موثرند. اين يك واقعيت است كه امروزه عناصر موجود در يك جامعه علمي اعم از اشخاص، مراكز و موسسات علمي و پژوهشي، دانشگاهها، مجله ها، رشته ها و تخصص ها و حتي نظريه ها و روشهاي علمي مدام در حال ارزيابي و رتبه بندي هستند و از نظر اعتبار اجتماعي كاملا درجه بندي و اولويت بندي مي شوند. براي مثال، تاييد اعتبار يك اثر علمي با اعطاي امتيازات و افتخاراتي چون جايزه، بورس مطالعاتي، صدور مجوز تدريس، اعطاي مقام استادي و نام گذاري يافته علمي انجام مي شود.
يكي از راههاي ارزشيابي عناصر موجود در يك جامعه علمي، در نظر گرفتن تعداد انتشارات علمي و نيز ميزان استناد به اين انتشارات است كه از عوامل كسب وجهه علمي و ارج گذاري و امتياز گيري نيز مي باشد. ( زره ساز، 1383 )
امروزه مراكز معتبري چون ISI وجود دارند كه با تعيين نشريات معتبر هر حوزه تخصصي و انجام تحليلهاي استنادي مختلف، مولفان و موسسات هسته موجود را مشخص نموده و بدين ترتيب دخالت مستقيمي در شكل گيري لايه ها و قشرهاي اجتماعي آن حوزه تخصصي دارند.
نظام ارتباطي در علم
غرض از ارتباط علمي فرآيندي است كه از طريق انتشار و نگهداري نتايج تحقيقات علمي، امكان دسترسي به آنها را براي ديگران فراهم مي كند. اين فرآيند، فرآيندي مكرر است كه موجب اشاعه و انتشار دانش شده و در كل جامعه مورد استفاده قرار مي گيرد.
بطور كلي، ارتباطات علمي را مي توان به سه مرحله تقسيم نمود :
1- ارتباط در چارچوب شبكه هاي غير رسمي كه در حال حاضر بطور وسيعي از طريق استفاده از رسانه هاي الكترونيكي انجام مي شود ؛
2- اشاعه اوليه نتايج تحقيق از طريق كنفرانس ها و پيش چاپها ؛
3- انتشار رسمي در نشريات علمي
اما تاكيد عملي در رابطه با تحقيقات علمي كلا محدود به نشر مقالات در نشريات علمي وزين است. ( پاكدامن، 1384 )
براي روشن تر شدن بحث، بهتر است اشاره اي هر چند بسيار مختصر به پيشينه ارتباطات علمي داشته باشيم. تا پيش از قرن هفدهم ميلادي، ارتباط علمي ميان دانشمندان، عموما بر مكاتبه هاي شخصي متكي بود. در كنار كتاب، كه دستاوردهاي درازمدت دانشمندان را به كندي به ديگران انتقال مي داد، ارتباطات فردي و مكاتبه هاي شخصي فرآيند بهتري را براي آگاه كردن سريع دانشمندان از فعاليتها و دستاوردهاي يكديگر فراهم مي كرد اما بتدريج علوم گسترش يافته و بر تعداد دانشمندان افزوده شد. پژوهشگران علاقه مند به رسميت شناخته شدن از سوي همتايان خود، خواهان ارائه راهكاري براي ايمن ساختن انديشه هاي خود از سرقت و نيز يافتن مجرايي براي مطلع شدن از اخبار و دستاوردهاي علمي حوزه خود بودند. شيوه سنتي ارتباط علمي، جوابگوي اين نياز نبود. در چنين بستري، نشريه هاي علمي پا به عرصه حيات نهادند و انجمنهاي علمي شكل گرفته و گسترش پيدا نمودند. ( جمالي مهموئي و ديگران، 1385 )
” نشريه دانشوران ” [1] اولين نشريه علمي بود كه به شكل هفته نامه از پنجم ژانويه سال 1665 در فرانسه منتشر شد و بدين ترتيب نشريات علمي پا به عرصه وجود گذاشتند. ( فتاحي و منصوريان، 1381 )
البته سال 1665 در حقيقت سال آغاز رسمي ارتباطات علمي به شيوه مدرن است. ( Tenopir & King, 2000 )
اختراع صنعت چاپ، افزايش چشمگير انجمنهاي علمي، بهبود خدمات پستي و نيز توسعه علوم و تقسيم شدن آنها به زير شاخه هاي متعدد طي سده هاي بعد، تاثير بسزايي بر رشد تعداد نشريه هاي علمي داشت. ( جمالي مهموئي و ديگران، 1385 )
اختراع صنعت چاپ، انتشار آثار دانشمندان را در نسخه هاي متعدد و در زماني كوتاه تسهيل كرد و ارتقاء خدمات پستي، انتقال و انتشار اين آثار را در سطح جهان تسريع بخشيد. بدين ترتيب، تحولي چشمگير در ارتباطات علمي ميان اعضاي جامعه علمي پديد آمد و ابداع شبكه جهاني اينترنت و توسعه آن در دهه 1990 به اين ارتباطات استحكام بيشتري بخشيد. پيدايش امكان انتشار مجلات و مقالات علمي از طريق شبكه جهاني اينترنت و برداشتن محدوديتهاي دسترسي و استفاده براي اين نوع از منابع سبب شد تا دانشمندان بتوانند به راحتي نتايج تحقيقات و پژوهشهاي خود را از طريق اين محمل در عرضه ديد جهانيان قرار دهند و ارتباطات مستحكم تر و پايدارتري را با ساير اعضاي جامعه علمي خود پديد آورند.
جنبش دسترسي آزاد به اطلاعات
افزايش انتشارات و منابع علمي سبب بروز مشكلاتي چون انفجار اطلاعات، افزايش هزينه هاي مربوط به نشر، ايجاد تاخير زياد در انتشار و بي كيفيتي در توزيع نشريات علمي شد كه از اين دوره با عنوان ” دوره بحران نشريات ادواري ” [2] نام مي برند. ( Tenopir & King, 2000 Large & others, 1999 ; Pinfield, 2001 😉
پديد آمدن شبكه جهاني اينترنت، كه در نتيجه توسعه فناوريهاي اطلاعاتي و ارتباطي بود، و همچنين گسترش انتشارات الكترونيكي، زمينه جديدي را در ارتباطات علمي پديد آورد. به تدريج مجلات الكترونيكي، خدمات نمايه سازي و چكيده نويسي الكترونيكي و پايگاههاي اطلاعاتي كتابشناختي الكترونيكي پا به عرصه وجود گذاشتند. (Large & others, 1999 )
با توسعه اين منابع الكترونيكي در شبكه جهاني اينترنت به تدريج جنبشي شكل گرفت كه با عنوان ” جنبش دسترسي آزاد” [3] معروف شد. البته پيشينه ايده دسترسي آزاد به متون علمي، به پيش از همگاني شدن اينترنت و رشد نشريه هاي الكترونيكي داراي دسترسي آزاد بر مي گردد. پل گينسپارگ[4] ، فيزيكدان آزمايشگاه فيزيك لوس آلاموس[5] در سال 1991 اقدام به تاسيس آرشيوي پيوسته از نسخه هاي پيش چاپ مقاله هاي فيزيك كرد تا دسترسي فيزيكدانان را به مقاله هاي يكديگر تسهيل كند. ( Schaffer, 2004 ) با اين حال، در سالهاي اخير توجه بيشتري به جنبش دسترسي آزاد به متون علمي شده است و علاوه بر دانشمندان و برخي ناشران و موسسه هاي حامي پژوهش، دولتها نيز وارد اين عرصه شده اند. ( جمالي مهموئي و ديگران، 1385 )
در اين قسمت از مقاله، به اختصار سه شكل از منابع علمي داراي دسترسي آزاد در شبكه جهاني اينترنت معرفي مي شوند تا مباحث بعدي اين مقاله ملموس تر گردد :
1- چاپهاي الكترونيكي[6]
پاين فيلد[7] چاپهاي الكترونيكي را به عنوان ويرايشهاي الكترونيكي مقالات يا بروندادهاي پژوهشي مشابه تعريف مي كند . اين منابع ممكن است شامل پيش چاپها[8] ( مقالات داوري نشده ) و يا پس چاپها[9] ( مقالات داوري شده ) باشند. ( Pinfield, 2003 )
اين منابع حتي ممكن است شامل فصلهاي يك كتاب علمي، مقالات يك همايش و يا هر نوع برونداد پژوهشي ديگر مانند گزارشهاي فني بشوند.
به عبارت ديگر، اين منابع مخزني الكترونيكي از منابع پژوهشي قابل دسترس براي عموم هستند كه برخي از آنها داوري شده و برخي ديگر جهت دريافت بازخورد به منظور ارسال به نشريات علمي به صورت داوري نشده مي باشند. ( Garner & others, 2001 )
همانگونه كه پيش از اين نيز اشاره شد، نخستين مخزن چاپهاي الكترونيكي در سال 1991 با عنوان Los Alamos Physics Archive توسط پل گينسپارگ بوجود آمد. ( Luce, 2001 ; Ginsparg, 1997 ) كه امروزه با عنوان Xiv.org فعاليت مي كند و از سال 2001 دانشگاه كورنل[10] ميزبان آن مي باشد. اين پايگاه براي سالهاست كه به عنوان منبعي براي برقراري ارتباطات علمي و دسترسي به مخزن وسيع مقالات پژوهشي داوري شده در شبكه جهاني اينترنت محسوب مي شود.
برخي از سازمانها نيز اقدام به ايجاد آرشيوهاي خاص خود در شبكه جهاني اينترنت نموده اند كه به مخازن سازماني[11] معروفند. اين مخازن، نقش مهمي را در شناساندن فعاليتهاي علمي و پژوهشي سازمان خود ايفا مي كنند. (Correia & Teixeira, 2005 ) برخي از اشخاص و محققان و دانشمندان معروف هم مقالات خود را در وب سايتي كه خود تهيه كرده اند آرشيو نموده و در حقيقت يك خودآرشيو به وجود آورده اند.
2- آرشيوهاي دسترسي آزاد[12]
در اواخر دهه 1990 مشخص شد كه كارآيي هر كدام از مخازن چاپهاي الكترونيكي با برقراي تعامل و ارتباط ميان آنها قابل افزايش مي باشد. از اين رو، طرحي توسط سانتا فو كانوانسيون[13] با عنوان طرح آرشيوهاي دسترسي آزاد[14] طراحي و اجرا گرديد. هدف از اين طرح، ايجاد يك پايگاه اطلاعاتي قابل جستجو از مقالات علمي و پژوهشي در شبكه جهاني اينترنت بود. بدين منظور ابرداده اي نيز با عنوان OAI Metadata طراحي شد كه در قالب ابرداده دوبلين كور حاوي فيلدهاي اطلاعاتي چون مولف، كليدواژه هاي عنواني، اصطلاحات موضوعي، چكيده و تاريخ مي باشد. ( Pinfield & others, 2002 )
محتواي اين آرشيوها از طريق تمام موتورهاي جستجويي كه اين نوع منابع را نمايه مي كنند مانند OAIster ( با آدرس : /http://oaister.umdl.umich.edu/o/oaister ) يا Google Scholar ( با آدرس : /http://scholar.google.com ) قابل جستجو و بازيابي مي باشند.
3- مجلات دسترسي آزاد[15]
راهنماي مجله هاي داراي دسترسي آزاد[16] مجله دسترسي آزاد را چنين تعريف مي كند :
” مجله اي كه براي انتشار از الگويي استفاده مي كند كه در آن هيچ هزينه اي از خواننده دريافت نمي شود و خواننده از حق خواندن، چاپ كردن، ارسال به ديگران و پيوند دادن به آن برخوردار است . ” ( DOAJ, 2004 )
پيتر سابر[17] از نويسندگان معروف راجع به جنبش دسترسي آزاد هم مجله الكترونيكي داراي امكان دسترسي آزاد را مجله اي معرفي مي كند كه حاوي مطالب متنوع به صورت رقومي، پيوسته، رايگان و بدون هيچ محدوديتي از لحاظ مجوز دهي و يا حق مولف باشد. ( Suber, 2004 )
اين منابع، امروزه از منابع بسيار با اهميت در جوامع علمي به حساب مي آيند زيرا معمولا حاوي جديدترين و روزآمدترين يافته هاي علمي و پژوهشي در هر حوزه تخصصي مي باشند.
پس از اين توضيحات مختصري كه راجع به جنبش دسترسي آزاد و منابع آن ارائه شد مي بايست خاطر نشان ساخت كه طرفداران اين جنبش از همان آغاز دانشمندان، پژوهشگران، اعضاي هيات علمي دانشگاهها و حتي خود موسسات علمي و پژوهشي بودند زيرا – همانگونه كه در قسمتهاي بعدي مقاله نيز خواهيم ديد – منافع اين جنبش براي آنها بسيار زياد و ارزشمند مي باشد. طبيعتا برخي از ناشران تجاري كه تنها هدفشان از فعاليت در حوزه انتشارات علمي كسب سود و افزودن بر سرمايه خويش از طريق فروش آثار و منابع علمي است با اين جنبش مخالفت كرده و به تعبيري عوامانه تر از آن دل چندان خوشي ندارند.
بطور كلي، جنبش دسترسي آزاد منافع و قابليتهاي مهم زير را پديد آورده است :
1- ايجاد دسترسي آزاد به آثار و متون علمي براي همگان
در اين جنبش هيچ محدوديتي براي اشخاص يا گروه خاصي براي دسترسي به يافته ها و آثار علمي متصور نيست و هر فرد اعم از غني يا فقير، سياه يا سفيد فارغ از هر گونه تعصبات نژادي و قومي مي تواند به آخرين نتايج تحقيقات و پژوهشهاي علمي دسترسي پيدا كند.
2- ايجاد دسترسي آزاد به آثار و متون علمي در هر مكان
امروزه از هر نقطه اي از جهان كه به شبكه اينترنت دسترسي داشته باشيد مي توانيد از منابع باارزش داراي دسترسي آزاد استفاده كنيد و بدين ترتيب تبعيض موجود ميان كشورهاي غني و فقير، پيشرفته و غير پيشرفته از لحاظ دسترسي به نتايج تحقيقات و پژوهشهاي علمي عملا از ميان برداشته شده است.
3- ايجاد دسترسي آزاد به آثار و متون علمي در هر زمان
به دليل قرار داشتن منابع دسترسي آزاد در شبكه جهاني اينترنت، دسترسي به آنها در هر موقع از شبانه روز به صورت آزاد امكان پذير است و هيچ محدوديت زماني همانند آنچه كه براي استفاده از منابع كتابخانه ها و موسسات علمي و پژوهشي وجود دارد براي اين منابع متصور نيست.
4- تغيير ديدگاه مال انديشي به علم انديشي در حوزه انتشارات علمي
اين شايد مهمترين قابليت و نتيجه اي است كه از اين جنبش حاصل شده و گسترش و توسعه علم را به خاطر اهداف انسان دوستانه و نه براي منفعت و سودجويي ترغيب مي كند. در حقيقت، هدف اصلي جنبش دسترسي آزاد يك هدف مقدس است و آن عبارت است از گسترش و توسعه علم ميان جامعه بشري.
جنبش دسترسي آزاد و قشربندي اجتماعي در علم
همانگونه كه پيش از اين نيز اشاره شد، ايجاد امكان انتشار الكترونيكي مجلات و مقالات علمي از طريق شبكه جهاني اينترنت سبب شده است تا اين نشريات گاه با هزينه هاي كم تر و با استفاده از فناوريهاي روز و با كيفيت بهتري ارائه شوند. از اين رو، روز به روز بر تعداد آنها افزوده مي شود. علاوه بر اين، تعداد منابع ديگري مانند مخازن چاپهاي الكترونيكي و آرشيوهاي دسترسي آزاد و سازماني و حتي آرشيوهاي شخصي نيز روز به روز در حال افزايش است. در چنين شرايطي مولفان و محققان زمينه بسيار مساعدتري را براي انتشار آثار خود نسبت به گذشته يافته اند. همانگونه كه پيش از اين نيز يادآور شديم جامعه علمي يك جامعه همسان و يكنواختي نيست بلكه كاملا لايه لايه و قشربندي شده است و اعضاي جامعه علمي بر اساس امتيازات و رتبه اي كه به دست مي آورند در لايه هاي مختلف قرار مي گيرند. يكي از روشهاي مرسوم و متداول رتبه بندي و درجه بندي اعضاي جوامع علمي ” تحليل استنادي “[18] است. البته تحليل استنادي يك موضوع جديدي نيست بلكه نخستين بار توسط گارفيلد[19] ابداع شد و در موسسه ISI به كار رفت. هدف اين موسسه، تهيه سياهه يا به عبارت دقيق تر نمايه اي از استنادات به كار رفته در مقالات موجود در مجلات علمي و تحليل استنادي آنها به منظور تعييين مولفان و يا مجلات هسته بود ( Garfield, 1995 )
پيدايش و توسعه شبكه جهاني اينترنت سبب توسعه ميزان دسترسي به مقالات علمي شد و جنبش دسترسي آزاد باعث افزايش هر چه بيشتر اين دسترسي گرديد. نتايج بررسيهاي مختلف( از جمله : Lawrence, 2001; Antelman, 2004 ) نشان مي دهد كه مقاله هاي داراي امكان دسترسي آزاد بيشتر خوانده شده و بيشتر هم مورد استناد قرار مي گيرند و طبعا هر مولفي خواستار دسترس پذيري بيشتر و آسان تر به آثار خود است. هيچكاك ( Hitchcok, 2005 ) نيز يك كتابشناسي روزآمد و پيوسته از تحقيقاتي ارائه مي دهد كه نشان مي دهند مقالات داراي دسترسي آزاد بيشتر مورد استناد قرار مي گيرند.
بطور كلي، انتشار منابع علمي ( اعم از مقالات و يا هر برونداد پژوهشي ) به صورت دسترسي آزاد سه نتيجه بسيار مهم را در پي خواهد داشت :
1- افزايش احتمال ديده شدن[20] منابع
با انتشار منابع علمي دسترسي آزاد به دليل عدم وجود هيچ نوع محدوديت براي استفاده و با توجه به گستردگي حوزه تحت پوشش شبكه جهاني اينترنت و قابليتهاي خارق العاده آن ( از جمله موتورهاي جستجو )، امكان ديده شدن آنها به ميزان بسيار زيادي افزايش خواهد يافت.
2- افزايش احتمال استفاده شدن[21] منابع
با افزايش احتمال ديده شدن منابع علمي، طبيعتا احتمال استفاده شدن آنها در تحقيقات و پژوهشهاي جديدتر افزايش خواهد يافت.
3- افزايش ميزان تاثير[22] افكار و عقايد
با افزايش احتمال ديده شدن و استفاده شدن منابع علمي، احتمال تاثير افكار و عقايد نويسنده اثر در ساير آثار نيز افزايش مي يابد و بدين ترتيب رتبه و جايگاه وي در قشرها و لايه هاي جامعه علمي بالاتر مي رود.
امروزه در شبكه جهاني اينترنت، پايگاههايي به منظور انجام تحليلهاي استنادي مختلف بصورت رايگان پديد آمده اند. با پديد آمدن امكان دسترسي آزاد به مقالات و مطالب علمي، امكان گردآوري خودكار داده ها راجع به اين منابع در اين پايگاههاي بزرگ به وجود آمده است و اين پايگاهها با صرف هزينه هاي بسيار كم قادرند كه تحليلهاي استنادي متنوعي را ارائه بدهند.
Citebase ( با آدرس : http://www.citebase.org ) يكي از اين نوع پايگاههاست. اين پايگاه در حقيقت يك موتور جستجو براي متون پژوهشي داوري شده است و جستجو را بر اساس تحليل پيوندها و ارجاعات مستند به كار رفته در مقالات انجام مي دهد و تحليلهاي استنادي مختلفي مانند تعيين تعداد استنادات به يك اثر و همچنين ميزان تاثير گذاري آن اثر در ساير آثار را انجام مي دهد.
جنبش دسترسي آزاد و نظام ارتباطي در علم
همانگونه كه پيش از اين نيز ذكر شد يكي از مهمترين موانع دسترسي محققان به نوشته ها و يافته هاي علمي يكديگر در گذشته، كاهش بودجه كتابخانه ها و افزايش قيمت مجلات بود. از اين رو، طرفداران جنبش دسترسي آزاد به اطلاعات بهترين راه حل پيشنهادي در اين زمينه را فراهم كردن امكان دسترسي آزاد به منابع علمي از طريق شبكه جهاني اينترنت اعلام نمودند. بدين ترتيب، در چنين فضايي و با توجه به ابداع روشهاي جديد انتشار منابع علمي با استفاده از فناوريهاي اطلاعاتي و ارتباطي، ايجاد ارتباطات رسمي و غير رسمي ميان دانشمندان هر چه بيشتر ترغيب گرديد. انتشار اينترنتي ضمن تسريع دسترسي رايگان به حجم انبوهي از اطلاعات، امكان استفاده از چند رسانه ايها ( مانند صدا، فيلم، انيميشن و گرافيك ) را در انتشار آثار علمي پديد مي آورد. ( Brown, 2001 ; Ginsparg, 1997 ; Holtkamp & Berg, 2001 ; Kling & McKim, 1999 ; Kling and others, 2002 ; Okerson & O`Donnell, 1995 )
الگوهاي جديد نشر الكترونيكي نيز كه بر پايه خود آرشيوي اطلاعات هستند قابليت تحول را در ارتباطات علمي پديد آورده اند. خود آرشيوي مفهوم گسترده اي است به معناي انتشار يك اثر توسط خود نويسنده و يا تهيه كننده آن از طريق يك وب سايت قابل دسترس براي عموم كه در اين حالت هيچ ناشر يا واسطه ديگري نيز دخالت نداشته باشد ( Crow, 2002 ; Pinfield, 2003 )
توسعه فناوريهاي اينترنتي مانند ايجاد امكان تعبيه پيوندهاي فرامتني سبب شده است كه يك محقق با دسترسي به يك مقاله به تمام ارجاعات آن كه به صورت آزاد از طريق اينترنت قابل دسترس هستند دسترسي پيدا كند و بدين ترتيب گستره ارتباطات علمي وسيع تر از پيش مي گردد.
بطور كلي، دسترسي آزاد به اطلاعات در اينترنت نتايج مهم زير را براي ارتباطات علمي در بر داشته است :
1- حذف موانع فيزيكي، مكاني و زماني از سر راه ارتباطات علمي
بطور كلي امروزه بسياري از موانع فيزيكي، مكاني و زماني كه در گذشته بر سر راه ايجاد ارتباطات علمي پايدار و مستحكم وجود داشت برداشته شده و برقراري ارتباط علمي براي محققان و پژوهشگران با استفاده از شبكه اينترنت و با استفاده از منابع دسترسي آزاد بسيار سهل و آسان شده است.
2- افزايش گستره آگاهي محققان از ساير تحقيقات و آثار مشابه
محققان با تعقيب پيوندها و ارجاعات موجود در مقالات داراي دسترسي آزاد با ساير تحقيقات و آثار مشابه موجود در حوزه موضوعي خود بيش از پيش آشنا مي شوند.
3- افزايش سرعت ارتباطات علمي
با توجه به توضيحات پيشين، ميزان تاثير متقابل ايده هاي محققان روز به روز در حال افزايش است و عامل آن دسترسي آزاد و بدون محدوديت به آثار و مقالات علمي و پژوهشي است. ( Hitchcock, )
4- حركت به سمت و سوي تحقق خرد جمعي
بدون شك با ايجاد ارتباطات پايدار و مستحكم ميان دانشمندان و محققان و شناسايي افراد متخصص در هر حوزه تخصصي، احتمال انجام تحقيقات و پژوهشهاي گروهي بيش از پيش افزايش يافته و تحقق ايده خرد جمعي در تحقيقات علمي به واقعيت نزديك تر مي شود. در اين حالت نتايج تحقيقات نيز از اعتبار بيشتري برخوردار خواهد بود.
امروزه پايگاههاي متعددي در شبكه جهاني اينترنت به منظور تحليل ارجاعات مقالات داراي دسترسي آزاد فعاليت مي كنند. يكي از اين نمونه ها، Paracite ( با آدرس :http://paracite.eprints.org ) نام دارد. اين پايگاه در حقيقت نرم افزاري است كه توسط دانشگاه ساوتهمپتون[23] به صورت آزمايشي طراحي شده است و جهت جستجو و جايابي منابع رايگان از طريق تحليل ارجاعات و منابع و ماخذ آنها مورد استفاده قرار مي گيرد.
نتيجه گيري
همانگونه كه در بخشهاي قبلي مقاله نيز ذكر شد جنبش دسترسي آزاد به منابع و مقالات علمي تاثيرات غيرقابل انكاري در وضعيت و نحوه قشربندي اجتماعي و گستره و چگونگي ارتباطات علمي گذاشته است. گستره مخاطبان شبكه جهاني اينترنت بدون شك بسيار بزرگتر از گستره مخاطبان يك نشريه علمي چاپي است كه در تيراژ محدود منتشر مي شود و تنها اشخاص محدودي مي توانند از آن استفاده كنند. بدين ترتيب با انتشار يك مقاله علمي توسط يك نويسنده و يا پژوهشگر در قالب منابع داراي امكان دسترسي آزاد در شبكه جهاني اينترنت، احتمال ديده شدن و مورد استفاده واقع شدن آن اثر به مراتب افزايش يافته و در نتيجه احتمال تاثيرگذاري افكار و عقائد ارائه شده در آن اثر بر افكار و عقائد ساير محققان نيز افزايش خواهد يافت. در اينجاست كه نتايج تحليلهاي استنادي، جايگاه آن نويسنده را در جامعه علمي خود ترقي مي دهند.
تحليل استنادي در حقيقت نوعي حركت به آينده است زيرا ميزان استفاده شدن يك اثر را در آثاري كه پس از پيدايش آن توليد شده اند مي سنجد و تحليل ارجاعات و منابع و ماخذ يك اثر، نوعي حركت به گذشته به حساب مي آيد زيرا به تحليل آثاري مي پردازد كه در گذشته پديد آمده اند و در حال حاضر در يك مقاله يا منبع خاصي مورد استفاده قرار گرفته اند. از اين رو، تحليل استنادي مي تواند جايگاه و وضعيت اعضاي موجود در يك جامعه علمي را در ميان لايه ها و قشرهاي مختلف آن تعيين كنند و تحليل ارجاعات و منابع و ماخذ يك اثر قادر است تا محققان و پژوهشگران را با گستره آثار پژوهشي و تحقيقاتي مشابه آشنا سازد. امروزه هر دو نوع از اين تحليلها در رابطه با منابع عظيم داراي دسترسي آزاد در شبكه جهاني اينترنت به صورت رايگان و با صرف هزينه هاي بسيار كم در حال انجام است و اين تحليلها مدام نيز روزآمد مي شوند.
بهرحال بايد اذعان كرد كه جنبش دسترسي آزاد به اطلاعات هنوز در مراحل تكاملي خود است و فلسفه، مفاهيم و مزاياي آن هنوز براي خيلي از افراد و موسسات علمي نا آشناست. برخي از محققان بر اين باورند كه مجلات علمي داراي دسترسي آزاد، فاقد داوري تخصصي و در نتيجه داراي كيفيت پاييني از لحاظ علمي هستند. حال آنكه اين نگراني بيشتر از كمبود آگاهي در مورد نحوه انتشار اين نوع منابع ناشي مي شود. در حالي كه مجلات دسترسي آزاد همانند ساير مجلات علمي داراي گروه ويراستار و مراحل ويراستاري و گزينش مقالات است ( Rownlands and others, 2004) و گاه حتي مشاهده مي شود كه به دليل سهولت برقراري ارتباط از طريق شبكه جهاني اينترنت، مجله اي داراي داوران و ويراستاران متعدد از كشورهاي متعدد جهان است.
بهرحال بايد به اين واقعيت اذعان كرد كه در آينده ما شاهد گسترش بيش از پيش اين نوع از منابع خواهيم بود و جوامع علمي دير يا زود قابليتهاي بيشتري از اين نوع منابع را شناخته و به آنها بيش از گذشته روي خواهند آورد.
زره ساز، محمد ( 1383 ) . تعيين جايگاه و نقش برخي رويكردهاي كتابدارانه در مطالعات جامعه شناسي علم. كتاب ماه ( كليات )، سال هفتم، شماره سوم و چهارم : ص 18 – 21
فتاحي، رحمت الله و منصوريان، يزدان ( 1381 ) . مديريت نشريه هاي ادواري : جنبه هاي نظري و كاربردي گزينش، فراهم آوري و ارائه خدمات ادواريهاي چاپي و الكترونيكي . تهران : انتشارات دبيزش.
محسني، منوچهر ( 1372 ) . مباني جامعه شناسي علم : جامعه، علم و تكنولوژي . تهران : كتابخانه طهوري
– Antelman, K . ( 2004 ) . ” Do open access articles have a greater research impact ? ” . College & Research Libraries, 65 ( 5 ), pp. 372-382
– Brown, C . ( 2001 ) . ” The coming of age of e- prints in the literature of physics “. Issues in Science and Technology Librarianship . available : http://www.library.ucsb.edu/istl/01-summer/refereed.html
– Brown, C . ( 2001 ) .” The e- volution of preprints in the scholarly communication of physicists and astronomers ” . Journal of the American Society for Information Science and Technology, 52 ( 3 ) : 187 – 200
– Correia, A.M.R & Teixeira, J.C . ( 2005 ) . ” Reforming Publishing and Knowledge Communication : From the advent to the scholarly journal to the challenges of Open Access .” Information & Use, 25 : 13- 21.
– Crow, R . ( 2002 ) .” The Case of Institutional Repositories : A SPARC Position Paper, SPARC, Washington, DC “. Available : http://www.arl.org/sparc/IR/ir.html
– Farkas, J . ( 1979 ) . Sociology Of Science and Research . Budapest : Akademia Kiado
– Garfield, E. (1955) “Citation Indexes for Science: A New Dimension in Documentation through Association of Ideas”. Science, Vol. 122, No. 3159, July 15,108-111.
http://www.garfield.library.upenn.edu/papers/science_v122(3159)p108y1955.html
– Garner, J ; Horwood ; Sullivan, S . ( 2001 ) .” The place of eprints in scholarly information delivery ” . Online Information Review , 25 ( 4 ) , 250 – 256
– Ginsparg, P . ( 1997 ) . ” Winners and losers in the global research village ” . The Serials Librarian , 30 ( 3/4 ) , 83-95. available : http://xxx.lanl.gov/blurb/pg96unesco.html
– Hitchcok, S . ( 2005 ) .The Effect of Open Access and Downloads ( Hits` ) on Citation Impact : A Bibliography of Studies. opCit project – The open citation project – refrence linking and citation analysis for Open Archives. Available : http://lib-www.lanl.gov/libinfo/preprintsbib.htm
– Holtkamp, I & Berg, D.A . ( 2001 ) . The impact of Paul Ginsparg`s ePrint arXiv ( formely known as xxx.lanl.gov ) at Los Alamos National Laboratory on scholary communication and publishing : a selected bibliography . available : http://lib-www.lanl.gov/libinfo/preprintsbib.htm
– Kaplan, N . ( 1988 ) . Sociology Of Science . In : F Paris R . E . L . Handbook Of Modern Sociology . Chicago : R and Mc Nally
– Kling & McKim, G . ( 1999 ) .” Scholarly communication and the continuum of electronic publishing ” . Journal of American Society for Information Science , 50 ( 10 ) , 890 – 906
– Kling ; Spector, L ; McKim, G . ( 2002 ) . ” Locally controlled scholarly publishing via the internet : The Guild Model ” . CSI, Indiana, WP 02-01, available : http://www.slis.indiana.edu/sci/WP/WP02-01B.html
– Large , A ; Tedd, L ; Hartely , R . J . ( 1999 ) . Information Seeking in The Online Age : Principles and Practice . Bowker – Saur, London
– Lawrence, S. ( 2001 ) . “Online or invisible ?” . Nature, 411(6837), p.521
– Luce , R . ( 2001 ) . ” E – prints intersect the Digital Library : inside the Los Alamos arXiv ” . Issues in Science and Technology Librarianship, 29 . available : http://www.library.ucsb.edu/istl/01-winter/article3.html
– Okerson, A & O`Donnell, J . ( 1995 ) . Scholarly Journals at the Crossroads : A Subversive Proposal for Electronic Publishing . Association of Research Libraries, Washington, DC . available : http://www.arl.org/scomm/subversive/index.html
– Pinfield, S . ( 2001 ) .” Phisicists use an e-print archive ? Implications for institutional e-print services “. D- Lib Magazine , 7 ( 12 ) . available : http://www.dlib.org/dlib/december01/pinfield/12pinfield.html
– Pinfield, S . ( 2003 ) .” Open Archives and UK institutions : an overview “. D- Lib Magazine, 9 ( 3 ) . available : http://www.dlib.org/dlib/march03/pinfield/03pinfield.html
– Pinfield, S ; Gardner, M ; MacColl, J . ( 2002 ) .” Setting up an institutional e- print archive ” . Ariadne, 31. available : http://www.ariadne.ac.uk/issue31/eprint-archives/intro.html
– Rownlands, I ; Nicholas, D ; Huntigdon, P . ( 2004 ) . Scholarly Communication in the Digital Environment : What do authors want ? Findings of an international survey of author opinion : project report. 18 March 2004 . City University London, Department of Information science, Center for Information Behaviour and the EVALUATION OF Research ( Ciber ) . available : http://ucl.ac.uk/ciber
– Schaffer, A . ( 2004 ) .” Open Access, Should scientific articles be available online and free to the public ? ” . Slate, available : http://slate.msn.com/id/2111023
– Suber, Peter . ( 2004 ) . Open Access Overview . available : http://www.earlham.edu/~peters/fos/overview.htm
– Tenopir, C & King, D . W . ( 2000 ) . Towards Electronic Journals : Realities for Scientists Librarians , and Publishers . Washington, D . C : Special Libraries Association .
– Zukerman, H . ( 1989 ) . The Sociology Of Science . In : smelser N . J . Handbook Of Sociology . London : Sage . P : 513.
[1] Journal des Scavants
[2] Serials Crisis
[3] Open Access Movement
[4] Paul Ginsparg
[5] Los Alamos
[6] E – Prints
[7] Pinfield
[8] Pre – Prints
[9] Post – Prints
[10] Cornell University
[11] Institutional Repsitories
[12] Open Archives
[13] Santa Fe Convention
[14] Open Archives Initiative
[15] Open Access Journals
[16] DOAJ ( http://www.doaj.org/ )
[17] Peter Suber
[18] Citation Analysis
[19] Garfield
[20] Visibility
[21] Usability
[22] Impact
[23] Southampton University
