نقش و تاثیر صنعت گردشگری بر اشتغال ملی و منطقه ای

نویسنده: مه تاج پژوم

چکیده: امروزه صنعت گردشگری پس از صنایع نفت و اتومبیل سازی به سومین صنعت درآمدزا تبدیل شده است و نقش بسیار مهمی در اشتغال­زایی و درآمدزایی کشورها ایفا می کند. از آنجا که این صنعت به سرمایه گذاری سنگین اولیه نیاز ندارد، بنابراین با توجه بیشتر به آن می توان چرخ اقتصادی کشورها را به خوبی به گردش در آورد. چه اینکه از لحاظ اقتصادی سبب ایجاد اشتغال، کاهش بیکاری و افزایش درآمد می شود. برای نمونه، از هر 9 کارگر و کارمند در سراسر دنیا یک نفر در صنعت جهانگردی مشغول است. ایران به عنوان کشوری که از یکسو دارای پتانسیل ها و توانمندی های فراوان در عرصه شاخه های گوناگون گردشگری است؛ و از سوی دیگر کشوری است دارای جمعیت جوان که نرخ بیکاری نسبتا بالایی دارد، می تواند با برنامه ریزی درست در حوزه گردشگری، بر معضل بیکاری خود فائق آید. متاسفانه تاکنون شاهد بهره مندی کشورمان از این موقعیت نبوده ایم. با توجه به این نکته که اقتصاد کشورمان تلاش دارد خود را از یوغ تک محصولی بودن در آورد، به نظر می آید سرمایه گذاری و توجه بیشتر به این صنعت می تواند کمک شایانی در این راه بنماید. بنابراین در این نوشتار تلاش خواهیم کرد تا توانمندی های صنعت گردشگری ایران را در راستای اشتغال زایی بررسی کرده و آنگاه موانع این موقعیت، مورد واکاوی قرار گرفته و نهایتا راهکارهایی برای برون رفت از دامن مشکلات و بهره مندی از این موقعیت بیان گردد. روش استفاده شده در این تحقیق به طور عمده بررسی آماری و اسنادی بوده است.
واژگان کلیدی: اشتغال­زایی، کاهش بیکاری، افزایش درآمد، اقتصاد تک محصولی، ایران، جمعیت جوان، قابلیت های گردشگری.

مقدمه:
صنعت گردشگری گسترده ترین صنعت خدماتی و مهمترین صنعت اشتغال زا دردنیا محسوب می شود. میزان سرمایه گذاری برای ایجاد یک فرصت شغلی در صنعت گردشگری بسیار پائین تر از دیگر صنایع است و به عبارت دیگر اشتغال زایی دراین صنعت به سرمایه گذاری کمتری نیاز دارد و تردیدی نیست که همه کشورها در رقابتی تنگاتنگ در پی بهره گیری از مزایای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و به ویژه دریافت سهم بیشتری از درآمد جهانی حاصل از گردشگری و همچنین بالابردن سطح اشتغال در کشور متبوع خود هستند.
صنعت گردشگری پس از صنایع نفت و اتومبیل سازی به سومین صنعت درآمدزا تبدیل شده است. ضمن آنکه از لحاظ اقتصادی سبب ایجاد اشتغال، کاهش بیکاری و افزایش درآمد می شود.
کسب میزان قابل توجهی از درآمد صادرات جهانی ازطریق صنعت گردشگری است. رشد بالای میزان اشتغال زایی این صنعت و نیز روند رو به رشد آن، بیانگر نقش زیاد این صنعت در اقتصاد جهان است. وقتی به عنوان یک فعالیت خدماتی به صنعت گردشگری توجه می شود باید جهت ارائه خدمات به تعداد زیادی نفرات با تخصص، مهارت های اثربخش وکارآیی متفاوت نظر داشت. تردیدی نیست که احساس استقبال و خوش آمدگویی تجربه فراموش نشدنی برای مسافر است و اینها نتیجه سرمایه گذاری هایی هستند که در زمینه آموزش و پرورش نیروی انسانی ایجاد می شود. روش و سیستمی که در زمان مناسب، افراد مناسب در پست های مناسب قرار گیرند (برنامه ریزی و توسعه منابع انسانی) و این افراد با چه نگرش ها، مهارت ها و دانشی باید استخدام و آموزش داده شوند از ارکان اصلی صنعت جهانگردی است.
برای ورود هر گردشگر در کشورها مولفه هایی چون امنیت، ارایه خدمات بهینه، میراث غنی فرهنگی و تاریخی، جاذبه های طبیعی، دریا و دریاچه ها، تنوع آب وهوا، ویزای سهل وآسان مورد نیاز است که با فقدان هر یک از این موارد ورود گردشگر با مشکل مواجه می شود.
کویرنوردی، آب درمانی، غارنوردی، کوهنوردی، شکار، ماهیگیری، اسکی روی ماسه، گردشگری روستایی، ورزش های آبی، دیدن چشم اندازهای طبیعی مانند آبشار، رودخانه از بخش های اکوتوریسم هستند.
اکوتوریست ها غالبا با گرایش زیست محیطی هستند و می توانند در پالایش وحفاظت از محیط زیست، گسترش فرهنگ زیست محیطی در بین مردم جوامع نقش موثری ایفا کنند. ایران از نظر وجود آثار تاریخی و فرهنگی در میان ده کشور اول جهان قرار دارد و از نظر جاذبه های اکوتوریسمی و تنوع اقلیمی نیز جزو پنج کشور برتردنیا است. با وجود قابلیت ها و پتانسیل های موجود در کشور وجود عواملی همچون عدم زیرساخت های مناسب طبیعت گردی، عدم شناخت نسبت به اکوتوریسم در ایران، کمبود متخصصین در امر اکوتوریسم، فقدان فرهنگ مناسب خاص طبیعت گردی که بعضی مواقع سبب تخریب و از بین رفتن چشم انداز های طبیعی می شود و در نتیجه تبدیل به زباله دانی می شود، عدم اطلاع رسانی در این زمینه توسط رسانه های دیداری و شنیداری و مطبوعات از دلایل عمده عدم جذب اکوتوریسم در ایران است. این در حالی است که کشورهای توریست پذیر با داشتن چشم اندازهای طبیعی می توانند باعث افزایش درآمد سرانه ملی شوند و ایران در صورت سرمایه گذاری و تاکید بر جذب گردشگر طبیعی، می تواند به راحتی به درآمدهای پیش بینی شده دست یابد. ایران با داشتن چشم اندازهای طبیعی و زیبا و بکر و وجود اقلیم های متفاوت آب و هوایی و گونه های متنوع گیاهی و جانوری می تواند تاثیر شگرفی در جذب گردشگران طبیعت گرد ایفا کند و در این حوزه در منطقه خاورمیانه یکی از قطب های اکوتوریسمی قلمداد شود و باعث افزایش درآمد ارزی کشور شود.
اکوتوریسم تنها شاخه ای از گردشگری است که به مشارکت جوامع محلی نیاز اساسی دارد چرا که بهترین و توانمندترین راهنمایان تورهای گردشگری طبیعی کسی نیست جز بومیان ساکن این مناطق که به راحتی می توانند هدایت چنین تورهای تخصصی را برعهده گیرند و همین مساله در کاهش مهاجرت های بی رویه روستائیان به کلان شهرها نیز نقش اساسی ایفا می کند و در این راستا چرخ بسیاری از مراکز اقامتی در دورافتاده ترین نقاط کشور به حرکت در خواهد آمد و باعث اشتغالزایی، ارتقای سطح زندگی مردم روستایی خواهد شد.
آیا می توان جایگاهی برای صنعت گردشگری در تولید ناخالص داخلی و درآمدهای ارزی آن برای کشور در نظر گرفت؟ چه عواملی است که علی رغم سودآوری و اشتغالزایی بالا در کنار نیاز اندک به سرمایه گذاری، صنعت گردشگری را زیر غبار فراموشی برده و کشور ما را از مواحب آن بی نصیب کرده است؟

بیان مسئله:
به دلیل تعدد شاخه های این رشته افراد زیادی از اقشار جامعه علی الخصوص جوانان تحصیل کرده و علاقمند در سطح کشور جذب شده در حقیقت گام بزرگی در جهت تحقق تفکر کارآفرینی و اشتغالزایی برداشته خواهد شد.
در خصوص پیامدهای جهانگردی برای جوامع میزبان اختلاف نظرهائی وجود دارد. از این نظر که اغلب آثار اقتصادی آن را مثبت و تاثیرات فرهنگی آن را منفی تلقی می نمایند. از جمله این تاثیرات می توان به افزایش جمعیت، شلوغی، استفاده بیشتر از زیر بناهای اقتصادی بهبود وضعیت اشتغال ، تأثیر بر میزان درآمدها و یا فقر در جامعه اشاره کرد.
طی مصاحبات انجام شده با ساکنین محلی ، حاکی از وجود پاره ای ادراکات منفی در مورد آثار اقتصادی توسعه جهانگردی است و فصلی بودن اغلب مشاغل صنعت جهانگردی یکی دیگر از معایب آن از دیدگاه ساکنین محسوب می شود. زیرا بسیاری از جاذبه های گردشگری به گونه ای هستند که در فصول وایام خاص سال امکان بازدید یا استفاده از آنها وجود دارد. به دلیل ضعف بنیه ی مالی ساکنین محلی برای سرمایه گذاری در ساخت هتل ها، فروشگاه های بزرگ و سایر زیربناهای مورد نیاز جهانگردی، ساکنین غیر بومی یا خارجی وارد صحنه شده و اقدام به سرمایه گذاری می کنند و حتی اجناس مورد نیاز گردشگران را از سایر مناطق به آنها وارد می کنند. یکی از تأثیرات این نوع سرمایه گذاری از دیدگاه ساکنین، عدم به کارگیری افراد بومی در مشاغل کلیدی و یا پستهای بالای این صنعت و در نتیجه عدم مشارکت ساکنین در سیاست گذاری و تصمیم گیری های مربوط به توسعه جهانگردی در منطقه می باشد.
بنابراین علی رغم مزایای فراوان اقتصادی توسعه جهانگردی، فصلی بودن، غیر تخصصی بودن و دشواری مشاغلی که به ساکنین محصول می شود، عدم توانائی مالی ساکنین در سرمایه گذاری برای توسعه امکانات زیر بنایی و روبنایی این صنعت در منطقه و همچنین عدم مشارکت آنها در سیاست گذاری و تصمیم گیری ها در این زمینه از عواملی هستند که اثرات مثبت اقتصادی توسعه جهانگردی را برای ساکنین کمرنگ کرده و آنان را بدبین می کند.
متولیان صنعت جهانگردی در ایران نیز می توانند با آگاه نمودن مردم از ارزش های فراوان اقتصادی نهفته در آن، امکان به فعل در آمدن توانمندی های موجود را فراهم نمائید.
حضور گردشگران موجب افزایش تقاضا برای محصولات محلی و در نتیجه افزایش تولید و رونق صنایع محلی شده است.
بنابراین شناسایی و درک عواملی که برحمایت جامعه میزبان از جهانگردی تأثیر گذار است، برای سیاست گذاران و برنامه ریزان مهم خواهد بود چرا که سیاست های کلان اتخاذشده در واقع انعکاس ارزش های گزینش شده هستند و آگاهی از ارزشهای و نگرش جامعه میزبان و میزان حمایت آنان از توسعه این صنعت، برنامه ریزان را قادر می سازد تا قبل از سرمایه گذاری های مالی و غیر مالی، از زمینه های پذیرش گردشگران توسط مردم اطلاع داشته باشند، آنگاه باید نگرانی های جامعه شناسایی شده، حتی المقدورعوامل نگران کننده برطرف گردند تا از هرگونه اتلاف منابع جلوگیری بعمل آید. با توجه به اینکه در درآمد نفت ، ما سرمایه های ملی خود را با دلار عوض می کنیم ، اما در درآمد گردشگری ، هیچ چیز پر ارزش نمی دهیم و در عوض ، سرمایه جذب می کنیم، پس چرا مسئولین ما به فکر اشتغال زائی مستقیم نیستند؟
چرا مردم بومی ما به فکر فعال سازی گردشگری منطقه ای نیستند؟

ضرورت انجام پژوهش:
اگر چه توسعه و گسترش ایرانگردی و جهانگردی به منظور استفاده هرچه بیشتر از مزایای متعدد آن اجتناب ناپذیر است ولی مشکلات و تنگناهای متعدد در راه رشد و توسعه این صنعت نباید از نظرها دور بماند برخی از این مشکلات عبارتند از:
• فقدان یک برنامه جامع و استراتژیک و همچنین مشخص نبودن هدفها و سیاستهای ایرانگردی و جهانگردی در قالب یک برنامه اجرایی
• فضای نامساعد تبلیغاتی برای مخدوش کردن چهره ایران و انزوای ایران در سطح بین‌المللی
• عدم تطبیق و هماهنگی فرهنگ جهانگردان برخی از کشورهای خارجی با فرهنگ اسلامی
• ‌فقدان نیروی انسانی کارآزموده و متخصص امور جهانگردی در دفاتر ایرانگردی و جهانگردی و بی‌اطلاعی و بی‌تجربگی کادر شاغل در موسسات جهانگردی
• عدم تمایل بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری در این بخش به علت عدم سودآوری، حمایت ناکافی دولت در مورد امنیت جهانگردان
• نبود امکانات اولیه مثل اقامتگاههای مناسب و سرویس های بهداشتی،
• عمده مشکل ایران در حوزه گردشگری، مربوط به مسائل اجرایی و مدیریتی است که اگر دیدگاه جهان بینی خود را گسترش دهیم مبحث اقتصادی این صنعت نیز حل خواهد شد.
تا چه اندازه بانک اطلاعاتی کار و شغل(در زمینه گردشگری) در کشور ضروری است؟

پیشینه پژوهش:
نظریه گردشگری و اشتغال دکتر مهدی سقایی.
استفاده از  نقد و نظریات مرتبط با سازمان جهانی گردشگری و ویژگی های گردشگری.

چارچوب تئوریک:
در راستای آموزش نیروی انسانی برای فعالیت در زمینه گردشگری است که می توان با بهره بردن از یک نیروی متخصص و آموزش دیده گستره فعالیت گردشگری را گسترش داد و ضریب اشتغال را در این فعالیت اقتصادی افزایش داد و برای ساکنان فضای سرزمینی فرصت اشتغال بیشتری را مهیا نمود.
کسانی که از فعالیت های جهانگردی، منافع شخصی کسب می کنند، آنرا خیلی مثبت ارزیابی می کنند، اما کسانی که منافع شخصی عایدشان نمی شود، نگرش منفی دارند.
یافته ها نشان می دهد که بخش سفر و جهانگردی به ازای هر دلار درآمد حاصله اشتغال بیشتری نسبت به سایر بخش ها ایجاد می کند. به همین دلیل بسیاری از سیاستگذاران توسعه جهانگردی را سیاست مطلوبی برای کاهش بیکاری در مناطقی می دانند که در سایر بخش ها فرصت های اندکی دارند. حتی اگر این مناطق دارای درآمد بالایی باشند. (این پدیده هنگامی رخ می دهد که ساختار صنعتی یک منطقه ارزش افزوده بسیار بالا و در مقابل سرمایه بر و در نتیجه توزیع درآمد نابرابر و مشاغل اندکی داشته باشد.) نقش بخش سفر و حمل و نقل در اشتغال زایی، بستگی به نحوه محاسبه اشتغال و ماهیت بازارهای محلی دارد. در یک مقطع زمانی در سال، شمار شاغلان این بخش ممکن است به چها ر دلیل اصلی زیر، بالا باشد.
۱.کاربر بودن نسبی برخی مشاغل
۲. وجود مشاغلی که دستمزد کمی دارند .
۳. وجود مشاغل پاره وقت و اتفاقی متعدد
۴. اوج گرفتن فصلی تقاضا

فرضیات پژوهش:
به نظر می رسد گردشگری علاوه بر سود آوری مستقیم از طریق اشتغالزایی با ایجاد اقدامات، سودآوری غیر مستقیم را به همراه داشته باشد.
اگر بانک اطلاعات گردشگری اطلاعاتی در مورد مشاغل مربوط به گردشگری ارائه دهد، با توجه به تنوع و گوناگونی زیر شاخه های گردشگری نمی تواند از آمار بیکاری بکاهد؟

یافته های پژوهش:
در کشور ما نیز بخش های مختلف گردشگری مثل هتل ها و دفاتر خدمات مسافرتی و همچنین مراکز خدماتی دیگر می روند تا با توجه به اهمیت نقش نیروی انسانی با روند رشد و توسعه این صنعت همگام شوند و با تدوین برنامه های آموزشی متناسب با نیازهای مشتریان خود، هم در ارتقاء مهارت های کارکنان خود تلاش کنند و هم خدماتی با کیفیت بالاتر به مشتریان ارایه کنند. با در نظر گرفتن مطالب فوق، وضعیت فعلی توسعه منابع انسانی در صنعت گردشگری ایران نیاز مبرم به اصلاحات دارد و رواج فرهنگ توسعه منابع انسانی نیز از ضرورتی انکار ناپذیر برخوردار است تا در جاهایی که این گونه مشاغل مثل کار در هتل ها و مراکز اقامتی با موانع فرهنگی مواجه است اصلاح شود. رویارویی با مشکل بیکاری و ضرورت و فوریت ایجاد فرصت های شغلی جدید از جمله مسایل و مواردی است که رفته رفته آشکارا هم مشکل آفرین و هم اجتناب پذیر می شود. بنابراین، تردید نیست که برای رویارویی با آن بایستی به گونه ای سنجیده و عملی به راهیابی نشست و به حکم علم و تجربه، یکی از اساسی ترین راه های رویارویی با بیکاری، کمک به ایجاد فرصت های شغلی جدید از طریق گردشگری ملی می باشد. فعالیتی که اعم است از گردشگری داخلی و خارجی، فعالیتی که عمده ترین، کارآترین، موثرترین و در نهایت اشتغالزاترین زیربخش خدمات بازرگانی می باشد و به عبارت دیگر، فعالیتی است که به حکم علم و تجربه، در صورت فراهم بودن شرایط و امکانات لازم که هم اکنون کشور فاقد آن هاست، در سنجش با هر نوع فعالیت دیگر اقتصادی، اجتماعی و یا فرهنگی، در هر جامعه ای، در اثرگذاری بر توسعه متعادل اقتصادی، توزیع متعادل درآمد و ثروت و در نهایت ایجاد فرصت های شغلی جدید و … به ویژه در جامعه های عقب افتاده، رو به رشد و یا در آستانه صنعتی شدن از جایگاهی ویژه برخوردار است. خلاصه آنکه تنها در این رشته از داد و ستد و یا بازرگانی بین کشورهای دارا و ندار است که همواره سود حاصل از آن به کیسه ی کشور ندار یا کمتر دارا سرازیر می شود. در این رشته از فعالیت وجوه حاصل از صادرات خدمات توریستی که بهترین نوع از انواع صادرات است و به صادرات نامریی مشهور است، و افزون بر این، بسان خود توریست همواره در حرکت است و موجبات توزیع متعادل درآمد و ایجاد سرمایه و پس انداز و به تبع آن فرصت های شغلی جدید را فراهم می سازد.
ایران، افزون بر موقعیت مناسب جغرافیایی، از انواع جاذبه های طبیعی و اکتسابی (که هر کدام به تنهایی می تواند یک کشور را به عنوان بازاری قابل عرضه به جریان گردشگری بین المللی وارد کند) برخوردار است. متوسط اقامت توریست های داخلی و خارجی در ایران نیز به لحاظ وسعت سرزمین، تنوع آب و هوا، پراکندگی آثار باستانی و تاریخی، مراکز زیارتی و … به عنوان یکی از عمده ترین عوامل رشد و توسعه گردشگری در سطح بالایی قرار دارد و هر کشور با توجه به موقعیت جغرافیایی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی می تواند از جاذبه های توریستی مهیا و نامهیای خود در هر یک از دو رشته توریسم ملی یا جهانگردی ملی بهره مند شود. ناگفته نماند که اقتصاد دانان متخصص در فعالیت های گردشگری، ضریب تکاثر یا فزاینده ی سرمایه گذاری در این رشته از فعالیت را در جامعه های مشابه ایران رقمی بین 7 تا 10 می دانند، رقمی که فوق العاده بالاست و آثار آن صرفنظر از اینکه در تولید ملی و توسعه متعادل منطقه ای فوق العاده موثر است، بیشترین اثر را در ایجاد فرصت های شغلی جدید دارد. همانطور که در مباحث قبلی صحبت شد گردشگری باخود علاوه بر سودآوری مستقیم از طریق اشتغال زائی سودآوری غیر مستقیم را با تشکیل بانک اطلاعات کار و شغل در زمینه ی گردشگری را به همراه دارد.
تشکیل بانک اطلاعات کار و شغل به خودی خودبه دلایل زیر ضروری می باشد:
– عدم وجود آمار دقیق بیکاران با توجه به ویژگی های جمعیتی مثل سن، جنس، وضعیت تاهل و …، حوزه فعالیت، مدت زمان بیکاری، نوع مهارت و …؛
– کمک به ساماندهی مراکزی که به نوعی در زمینه اشتغال و بیکاری فعالیت دارند. ( ساماندهی پرداخت تسهیلات اشتغال ، پرداخت بیمه بیکاری و…)؛
– کمک به ارائه طرح ها و برنامه های واقعی جهت اشتغال زایی از طریق در اختیار قرار دادن داده های واقعی.

نتیجه گیری
برای توسعه و گسترش این صنعت باید از ظرفیت های دانشگاهی، آموزش های کوتاه مدت و آموزش های ضمن خدمت و مستمر برای رعایت تناسب رشد صنعت و ارتقا علمی آن بهره جست. چه در غیر این صورت شاهد آسیب دیدن این صنعت خواهیم بود و آسیب به صنعت گردشگری آسیب به روح و روان و آرامش انسان هاست.
یکی از شاخه های موثر در اشتغالزایی صنعت گردشگری، گردشگری فرهنگی است، چرا که گردشگران علاقمند به فرهنگ ملل، خود دارای فرهنگ های مختلف، نیازها، سلایق و خصوصیاتی هستند که کشور میزبان باید برای ارایه خدمات توریستی و معرفی فرهنگ خویش به گونه ای خود را با فرهنگ میهمانش مطابقت دهد تا جذابیت، حلاوت و اصالت فرهنگ خود را به صورت واقعی، کامل و هنرمندانه به توریست علاقمند منتقل کند. اما هیچ گاه نمی توان برای رسییدن به این مقصود با تعداد معدودی از افراد جامعه به این سمت حرکت کرد. بلکه باید آموزش های عمومی در جامعه توسط استادان رسانه های عمومی، ارگان ها، سازمان ها و وزارت خانه های مرتبط صورت پذیرد. علاوه بر آموزش های عمومی ضرورت دارد جوانان علاقمند زیادی را تحت آموزش های تخصصی قرار داد و به دلیل ظرافت، نظم، گستردگی و فنون روان شناختی و جامعه شناسی این رشته، باید کشور از یک استراتژی تعریف شده دقیق مبتنی بر یک مدیریت علمی به روز و پویا در این زمینه برخوردار باشد.

سیاست ها و راهکارهای اشتغالزایی در ایران:
جستجوی راه حل کلی غلبه بر معضل بیکاری به ظاهر آسان است و معمولا بر آن تاکید می شود و آن افزایش سرمایه گذاری های مولد و افزایش نرخ رشد اقتصادی است، اما اختلاف نظر عمده، بر سر راهکارهای مشخص غلبه بر این معضل می باشد که گاه در عمل می تواند موثر افتد و گاه نیز تاثیرگذاری چندانی ندارد.
به نظر می رسد قبل از ارائه راهکارها، باید بسترها و زمینه های کلی را که در شکل گیری سیاست گذاری های موثر اقتصادی نقش دارند بشناسیم تا ضمن دستیابی به موانع و مشکلات عمده براساس آن بتوانیم راه حل ها و راهکارهای اساسی و واقعی برای رفع بیکاری و ایجاد اشتغال در کشور فراهم نماییم. بیکاری، کاهش نرخ رشد اقتصادی و نسبت سرمایه گذاری در اقتصاد ایران همگی ریشه در تنگاهای ساختاری دارند، یعنی مجموعه ای از متغیرهای اصلی و شکل دهنده اقتصاد موجباً بروز این عوارض را فراهم کرده است. پس بالطبع می توانیم نتیجه بگیریم که حل آنها نیز در گرو اصلاح ساختار اقتصادی کشور است. هر کوششی برای اصلاح ساختار قبل از هر چیز مستلزم تثبیت است یعنی نخست باید گسترج نوسان ها و ناپایداری های اقتصادی _اجتماعی محدود ساخت و مهار کرد.
در آخر مهمترین گام برای اصلاح ساختار، مجموعه اقداماتی است که تنگناهای اصلی اقتصادی را ریشه یابی و رفع می کند و در این راستا برای اصلاح ساختار، به طور طبیعی همراه با راهکار هایی خواهد بود که در جهت تقویت بخش های مدرن اقتصادی است.
منابع و مآخذ:
1)     www.noormags.com
2)     www.vikipeidia.com
3)     فصلنامه ی دانش ومدیریت، دکتر محمد سعید تسلیمی.
4)     پهلوانیان، حسین و لطیفی، حسن و جادری، جاسم، توریسم و درآمدهای ارزی، 1384 انتشارات بهداد.
http://dokh.persianblog.ir/page/1