«آیا انسان گرگ انسان است»؟

پژوهش و اقتباس : ب . کیوان

قرن ها است که این عبارت سنگین و بد آهنگ همواره تکرار شده است که «انسان گرگ انسان است». اما به رغم این مثل واره شوم و کژ تاب خرد ملت ها همواره نهیب زده است «گرگ ها یکدیگر را نمی خورند» و این خود نشان می دهد که گرگ نسبت به گرگ «رفتار انسانی» دارد! آن چه در چهره بسیار پیش پا افتاده آن متناقض به نظر می رسد، بیشتر در ارتباط با تمدن ما است تا در ارتباط با «مفهوم عامیانه» یا «ایدئولوژی عوام». این موضوع به ویژه از سه قرن پیش ذهن پاره ای از اندیشمندان را بر انگیخته و به تأمل واداشته است. به ویژه در دوران ما بحث ها و جدل های قلمی زیادی در این سپهر جریان دارد که در آن علم، اخلاق و سیاست با وضوحی به کلی نامعتاد در این نقطه با هم تلاقی می کنند. برجسته ترین نمونه و مدرن ترین مظهر آن در مجموع بحث هایی دیده می شود که زیست شناسی اجتماعی برانگیخته و تئوری انگلوساکسن بر اساس آن پایه جدید زیست شناسی در قضیه های اجتماعی را مطرح می سازد.
در این جا، پیش از پرداختن به وضع کنونی اغلب حاد مسئله کوشش می شود خط های برجسته تاریخی آن نمایانده گردد تا معلوم شود چگونه مسئله ای که در کانون بحث فلسفه قدیم سر بر آورد، توانسته است حتی به مرکز بحث و کار علمی راه یابد.
در واقع، برای کشف نخستین مرجع ضروری در ارتباط با موضوع مورد بحث باید به قرن 17 به اثر توماس هابس بازگشت. به عقیده هابس تنها در حالت طبیعی که در آن «جنگ [مشهور] همه علیه همه» بر پا بود، انسان گرگ انسان است. البته، این حالت که موجب تمایل درست هر کس به حفظ و دفاع از خود است، بسیار فاجعه بار بود و ازاین رو ، لازم بود نوعی قرار داد اجتماعی بر پا گردد تا «گرگ های انسان» یکدیگر را نخورند. از این مرحله نخست، قطب بندی بین جنگ و صلح اجتماعی نسبت به حیوان بررسی گردید. طبق آن گفته شد که طبیعت ویرانگر انسان خاص اوست. زیرا حیوان خود بنا بر اراده خدا در سازش و هماهنگی زندگی می کند . با این همه، خیلی زود با پیدایش مفهوم آفرینی های تحول گرایانه در بررسی موجود های زنده، این نوع برهان آوری ها واپس نهاده شد و اعتقاد به وجود جدار بی نفوذ میان انسان و حیوان رفته رفته بی اعتبار گردید. از آن زمان «جنگ همه علیه همه» در خور پاسخ به دو دلیل متضاد است: انسان گرگ انسان است، چون به حیوان بودن و طبیعی بودن خود پایان داده، یا برعکس، او هنوز خود را از حیوان بودن اش نرهانیده است، اما در باره قرارداد اجتماعی باید گفت که برخی ها آن را در ارتباط با همبودهای جانوری و برخی دیگر به عنوان پدیده ویژه انسان شناسی درک می کنند .
در این سطح نه فقط کشمکش ها میان مکتب ها، بلکه میان شیوه ها هم دیده می شود. جولیان هوکسلی نوه یکی از نخستین داروینیست های انگلیس وبرادر نویسنده کتاب «بهترین جهان ها » (داستان تخیلی که یاد آور می شود بیولوژی ابزار دهشتناک قرار داد اجتماعی است) حق مطلب را خوب ادا کرده است.
«عقیده انسان در باره وضع خاص خود نسبت به بقیه حیوان ها به شکل پاندول میان خودبینی مفرط و ناتوانی خود او که مرزبندی گاه خیلی وسیع و گاه خیلی تنگ میان خود او و حیوان ها را نشان میدهد، نوسان کرده است». بدین سان می توان «نوع خاص او را غیر بشری کرد و از آن یک نوع حیوانی مانند حیوان های دیگر ساخت و یا نوع خاص او را فوق بشری کرد و از آن موجودهایی اندک کهتر از فرشتگان ساخت». (1)
آن چه، بر عکس، همواره در پس پشت این نوسان پاندول وار باقی می ماند، همانا پیشداوری در باره انسان – گرگ است که بی وقفه در راه منافع شخصی اش می جنگد و در دفاع از دژ فردیت خود بی رحمانه پای می کوبد. این انسان –گرگ در قرن 19 نه فقط به عنوان یک فرض فلسفی، بلکه همچنین به عنوان یک اصل «علمی» به عنصر همه جا حاضر تبدیل می شود. از این رو، با آن هم در بنیان مالتوس گرایی و هم در سراسر اقتصاد کلاسیک برخورد می کنیم. بی جهت نیست که حتی به آن نام لاتینی
Homo oeconomicus  (انسان اقتصادی) داده اند. می دانیم که این نام یک دلیل بی چون و چرا برای اقتصاد معاصر باقی مانده است .
با پیدایش داروینیسم سر انجام مسئله به بعد کنونی آن رسید. داروینیسم تئوری انتخاب طبیعی و تنازع بقا را مطرح کرد. داروین در کتاب «منشا انواع» با توجه دقیق به این تنازع توضیح می دهد که این مبارزه «هم علیه افراد نوع های مختلف و هم علیه شرایط زندگی» انجام می گیرد. (2) با این همه، وسوسه های خوانندگان منشا انواع که زیر موج های رشد برق آسای سرمایه داری در اروپا غوطه ور بودند، سبب شد که تنازع بقا به خط مقدم سه جنبه یاد شده، یعنی مبارزه بی وقفه معطوف گردد و چونان عمل طبیعی، «پس» عادی، بنابراین، برای صیانت و حتی برای مدیریت نگریسته شود. دو زیست شناس نام دار این دوره و نخستین گروندگان داروینیسم یعنی توماس هوکسلی انگلیسی (در مقیاس معینی) و ارنست هایکل آلمانی از عامل های اصل این تحریف به شمار می روند؛ مارکس و انگلس پس از خواندن منشا انواع به هیجان آمدند و در برخورد نخست به نبرد درون نوعی پر بها دادند و داروین را در پیوند تنگاتنگ با هابس و مالتوس تلقی کردند. پیوتر کروپوتکین آنارشیست ناخرسند از این تقلیل ناموجه داروینیسم از محوری به محور دیگر درغلتید و کوشید ثابت کند که انتخاب طبیعی و تنازع بقا «به عنوان قانون طبیعت و عامل عمده تحول تاریخی به طور اساسی همیاری را القا می کند». (3)
بنابراین، یک واقعیت درخور تصریح این است که خواننده احساس خواهد کرد که در قرن 19 بین گفتمان های زیست شناسانه، جامعه شناسانه و گفتمان های فلسفی و سیاسی، قدرت چشمگیر رابطه ها و سلسله واقعه ها وجود دارد. در این زمان ها هیچ کس در این فکر نیست که داوهای بی میانجی یک پیشنهاد علمی را پنهان یا دگرسان کند. به راستی، هیچ کس حتی در میان طبیعت گرایان نمی کوشد خود را از دایره پی آمد های اندیشه ورزی اش در پراتیک اجتماعی تمدن اش بیرون بداند. در مثل آیا باید این رقابت تعصب آمیز را میان انسان ها بر انگیخت که از یک سو، کشتار های بی قیاس می آفرینند و از سوی دیگر به توسعه هم زمان «زراد خانه» فنی (پزشکی یا سیاسی) برای حمایت از بی چیزان و آسیب پذیران یاری می رسانند؟
پس، در این صورت، «انتخاب طبیعی و تنازع بقا»، مرجع هواداران مبارزه طبقه ها و مبشران همبستگی تزلزل ناپذیر ملت ها و نیز مرجع هواداران متعصب رقابت بی رحمانه نژادها و هواداران رقابت میان خلق ها، ستایندگان اصلاح نژادها (که نابودی منظم افراد «معلول» توسط افراد «سالم» را موعظه می کنند) و مدافعان اختلاف  است. در هر یک از این برخوردها می توان با خوانندگان متضاد داروین روبرو شد.
بااین همه، به نظر می رسد که ناتورالیسم انگلیس رفته رفته توسط «پسینیان» هابس و مالتوس به کلی ترمیم شد. در حقیقت لازم بود سال 1983 فرا رسد تا پاتریک تور شناخت شناس نام دار که از ترمیم (یا نوسازی) تز های قدیمی «داروینیسم اجتماعی» توسط جامعه شناسی آمریکا اندیشناک بود، پیدایش پیشنهادهای تکامل گرایان را به تفصیل نقد کند و نشان دهدکه «داروینیسم اجتماعی» داروینیسم گسترش یافته نیست، بلکه داروینیسمی سرو دم بریده است. در مثل تور (tort) نشان می دهد که کتاب «پسینیان انسان»، اثری که داروین دوازده سال پس از «منشا انواع» انتشار داد، با روش پر معنایی مورد توجه قرار نگرفت و با تعصب بلاهت آمیز تعبیر و تفسیر گردید. آن ها (به تصادف) فراموش کرده اند که برای داروین «جنگ همه علیه همه» مطابق با منطقی است که انتخاب طبیعی در نفس خود آن را در جریان ایجاد تمدن ترک کرده است. (4)
آن ها کوشیده اند در این مسخ تاریخی اثر تنها یک اشتباه رویهم رفته فرعی را ببینند که در هر حال ارتباط زیادی با پراتیک علمی معاصر ندارد؛ اشتباه دقیقی که تاریخ علم ها وظیفه دارد به خاطر فقط حسن اشاره آن را ترمیم کند. البته، پس از اعاده حیثیت (که داروین هیچ نیازی به آن ندارد)، در واقع باید در باره استمرار این اشتباه در خلال بیش از یک قرن از خود پرسش کرد. اما امروز لازم است از خود پرسید که چرا داروینیسم نو تا این حد نه مسئله گزاری داروینیسم، بلکه تحریف مالتوسی آن را باز تاب می دهد. گیریم که داروین پیش داوری های یک بورژوای بریتانیایی قرن 19 را داشت (و بی تردید این پیش داوری ها را داشت)؛ این امری بسیار طبیعی بود ، زیرا واقعاً چنین بود. اما این که آگاه ترین زیست شناسان پایان هزاره گذشته به رغم همه وسیله های جدیدعلم شان موفق نشدند بر خلاف داروین ولو بسیار اندک از دایره این فرضیه ها فراتر روند، چیزی است که باید به ما هشدار دهد. با توجه به این که زیست شناسان کنونی ما از داشتن سندهای جامعه شناسی و قوم شناسی بسیار سودمند در این راستا بی بهره نیستند.
در این صورت، برای درک کردن انگیزه های این وقفه، این بی تحرکی، یا خیلی ساده، این نفی ایدئولوژیک باید به ضرب المثل دوم ما برگشت: شگفتا که چرا گرگ ها درون  خود یکدیگر را نمی خورند؟ توضیح نخست می تواند کوششی خطرناک باشد و اغلب طعمه های کمتر خطرناک سودآورترند. از این رو، بوم شناسی (در پی اقتصاد) ضمن بررسی رابطه های «ارزش ها / سودها»ی «استراتژی» های رفتاری، خود را بیشتر وقف بیرون کشیدن کیفیت های معقولانه تنازع بقا کرده است. بااین همه، دیدگاه دیگری وجود دارد: طبق آن همکاری ها، اتحادها و همبستگی ها بی شمارند که در سپهر فرمانروایی حیوانی و انسانیت مشاهده می کنیم. به طور پیش آزمونی به نادرستی تصور می کنند که این امر  از قاعده رقابت وحشیانه ناشی میشود. بیش از همه این ها مورد هایی است که در آن فرد فرصت های زیستن را به نفع افراد دیگر تباه و حتی آن ها را به کلی نابود می کند. در ادبیات عامه فهم و به علاوه به تازگی در برخی برنامه های تلویزیونی این نوع رفتار تفسیرهایی برانگیخته است که بیشتر در مورد حیوان کم تحول یافته حیرت انگیز و پر سروصداست. از این روست که موریس مترلینگ در باره زندگی موریانه ها از کار برد کلمه های پر طمطراق درخشان خودداری نمی کند .«فداکاری قهرمانانه سربازانی را به یاد بیاورید که در برابر مورچه ها  هنگامی مقاومت کردند که در پس پشت آن ها کارگران دروازه هایی رامی ساختند که به وسیله آن ها از مرگ برهند و بدین ترتیب سربازان را که از موقعیت خود آگاه بودند به دشمن وا گذارند. آیا این عظیم تر از جنگ ترموپیل نیست که در آن روزنه امیدی وجود داشت؟ و نیز در باره مورچه ای که درجعبه ای محبوس اش کردند و طی چندین ماه بدون غذا به حال خود رها شد، چه می گویی که در این وضعیت از چربی تن و عضله های سینه اش برای تغذیه لاروهای جوان اش استفاده می کند؟ آیا این قبیل نمونه ها قابل تحسین و تقدیر نیست؟ بدین ترتیب با شور و هیجان به این رؤیا پردازی می پردازند که این نویسنده در برابر بی قیدی خود به خود مخرب آشکار در نزد انواع متعدد میکروارگانیسم ها ( همان طور برخی «باکتری های اجتماعی»)، جوانمردی بسیار ستودنی ای را شرح داده است، که محصول یک «خود انگیختگی» به زحمت برتری پذیر است. (5)
مریدان و خرده گیران «جنگ همه علیه همه»که به مثابه اصل علمی عنوان شده ، روی ضد مثال های یاد شده  متمرکز می شوند ، برای آن ها مقوله ویژه ای می آفرینند . دیر تر پیدایش اصطلاح نوع دوستی (آلتروئیسم) با معنا است . در واقع، این اصطلاح مقارن 1830 از قلم آگوست کنت که تقریباً هم زمان «جامعه شناسی»را ابداع کرد، سربر آورد. با این همه، کاربرد مفهوم نوع دوستی دیر یازود نفی خصلت ویژه قضیه های اجتماعی و وضعیت خاص جامعه شناسی را ایجاب می نمود. پس از آگوست کنت بنیان گذاران برجسته جامعه شناسی فرانسه از این واژه تنها در موردهای استثنایی استفاده کردند و هرگز جای معینی برای آن در اندیشه ورزی قائل نشدند. آن ها ترجیح دادند به رابطه های («دو جانبگی») یا به واقعیت های فرافردی («وجدان جمعی») از دور علاقه نشان دهند و هر دو به تقدم وجود تعیین کننده شیوه وجود روانی بر شیوه وجود اجتماعی نمی اندیشیدند، جدا کردن نوع دوستی همانا اندیشیدن به اخلاق مقدم بر جامعه است، حال آن که به عقیده دورکیهام اخلاق از «جایی» [شروع می شود] که علاقه به یک گروه، هرچه باشد، آغاز گردد و نمی تواند آماجی جز خود جامعه داشته باشد.

نوع دوستی / خود دوستی
با این همه، یک سنت دیگر تقریباً یا شبه جامعه شناسی در پی اگوست کنت (جز در سویی که ادامه یافت) به وجود آمد که نوع دوستی را چونان ابزار مفهومی ضروری درک می نمود. برای او لازم بود نشان دهد به چه ترتیب «جامعه پذیری» و «احساس تکلیف» ( بنا بر کاربرد اصطلاح های عصر) نامستقیم از آن ناشی می شوند. از این رو تئوری اسپنسر پیرامون پیشنهادهای زیر ساخته شد:
1- «خود دوستی از دیدگاه ارزش لازم بر نوع دوستی تقدم دارد. عمل هایی که ادامه زندگی را ممکن می سازند، از هر حیث بایدپیش از عمل های دیگر که زندگی بر می انگیزد، از جمله عمل هایی که برای دیگران سود مندند، به اجرا در آیند».
2- «از آغاز زندگی، نوع دوستی کم اهمیت تر از خود دوستی نبود؛ هر چند که نخست نوع دوستی به خود دوستی بستگی دارد، اما بعد خود دوستی به نوع دوستی بستگی دارد».
3- همان طور که پیشرفت تدریجی نوع دوستی ناخود آگاه والدین به نوع دوستی آگاهانه نوع بشر بسیار تربیت یافته وجود دارد، پیشرفت تدریجی نوع دوستی خانواده به نوع دوستی اجتماعی نیز وجود دارد.
4- «شادی ها و رنج هایی که سر چشمه شان در احساس اخلاقی است، چونان شادی ها و رنج های جسمانی به انگیزه های عمل کردن یا عمل نکردن تبدیل می شوند، به گونه ای که بنا بر حدت های شان، چندان سازگار با نیازهایند که رفتار اخلاقی همانا رفتار طبیعی خواهد بود» (6)
این رشته فرمول های در بیان آمده، با برخی تنوع های نزدیک، در آغاز قرن 20، موضع های «داروینیسم اجتماعی» را ( کنار علم های طبیعی) و «جامعه شناسی بیولوژیک» را (کنار علم های انسانی) به اختصار نشان می دهد. با این همه، آن ها، پس از جنگ اول جهانی رونق خود را از دست دادند، نخست به خاطر این که انتخاب گروهی که مبنا قرار می گیرد در این عصر تنها می تواند بنا بر نیروی وراثت (لامارکی) خصلت های کسب شده، توجیه شود و این به نوبه خود اعتبارش را باظهور ژنتیک مندل از دست داد. سپس، به خاطر این که در قاره اروپا بحث دیگری پدیدار شد و به زودی به عنوان داو ایدئولوژیک جایگزین گردید؛ یعنی مسئله «کشمکش فطری و [خصلت] کسب شده»، طی چند دهه، روان- فیزیولوژی و سبب شناسی (Ethologie)  (کم شیفته داروینیسم) وظیفه فرمول بندی توضیح طبیعی امر اجتماعی را بر عهده می گیرد.
اما این مکث ناگزیر گذرا بود: ترک تزهای لامارک به داروینیسم «خالص» و فاتح واگذارگردید. بنا بر این واقعیت، رفتارهای نوع دوستان موجب وسوسه دوباره زیست شناسانی گردید که برای باز گرداندن اعتماد از دست رفته نسبت به قدرت انتخاب طبیعی تلاش می کردند. ژنتیک به زحمت پدید آمده نئوداروینیست ها در 1932 با یک طرح توضیحی به میانجی گری جان . ب . س. هالدان مطرح گردید. این نخست نشان می دهد که انتخاب یاریگر نوع دوستی میان هم خون ها است؛ هر چند شمار ژن های از بین رفته بر اثر فداکاری نوع دوستانه پایین تر از شمار ژن های همانند حمایت و حفظ شده در خویشاوندی با فرد درگذشته باشد. وانگهی، محاسبه های هالدان نشان می دهندکه ژن های نوع دوستی در یک نوع که در گروه کوچک درون همسری زندگی می کند، انتشار می یابد، در صورتی که آن ها تا اندازه ای در یک جامعه بزرگ از بین رفته اند. از آن یک بینش بالقوه «نوعدوست بدوی» و «نوع دوست متمدن» ناشی می شود که (باید از آن به شگفتی آمد) برخی تابلوهای قدیمی فلسفی را دوباره تأیید می کند.
هرچند «شم» هالدان به طور منظم چونان چیز بسیار فریبنده در بسیاری از اثر های زیست شناسی ذکر شده، اما می بایست تا دهه 60 در انتظار بود تا زمینه برای تکرار تشدید و تنظیم آن فراهم آید، در این هنگام پژوهش ها در باره تکامل، رفتار حیوانی، زیست بومی وژنتیک در ایالات متحد یک شبکه بیش از پیش ثابت تأثیر متقابل را تشکیل می دهند که حشره ها و میمون ها مواد مورد علاقه آن هستند. به نظر می رسد، رفتار شناسی موسوم به عینیت باوری (ابژکتیویسم) (لورنتس وتین برگ) در میان مدت به عنوان سپهر مجزا یا جدایی پذیر محکوم شده است. بنا بر این، از 1962 همه جزر و مدهای تحلیل های نئوداروینیسم پدیدار می شوند و مکانیسم های گوناگون انتخاب طبیعی گروه های اجتماعی را پیشنهاد می کنند: نوع دوستی در آن ها مسئله ابتدایی مشترک است؛ زیرا آشکارا یگانه مانع قابل توجه در بنای «سنتز جدید» علم های طبیعی باقی می ماند (که به طور فرعی در همبستگی با علم های اجتماعی است).