روان شناسی کم رویی

نویسنده: دکتر غلام علی افروز
مولف: دکتر غلام علی افروز
چاپ و نشر: تهران – دفتر نشر فرهنگ اسلامی
حروفچینی:واحد کامپیوتر دفتر نشر فرهنگ اسلامی – چاپ چهارم:1379

خلاصه كتاب :

پیش گفتار: کم رویی یک ناتوانی و معلولیت فراگیر اجتماعی است .در بسیاری از مواقع کم رویی اصلی ترین مانع  شکوفایی قابلیت ها، خلاقیت ها و ایفای مسوولیت ها است . پدیده کم رویی به عنوان یکی ازاساسی ترین آفات رشد متعادل درخانواده ها و جامعه می باشد.  بدون تردید اختلال کم رویی قابل پیش گیری و درمان است .

انسان، مهارت های اجتماعی و کم رویی
انسان اصالتاَ موجودی اجتماعی است و نیازمند برقراری ارتباط با دیگران .بسیاری از نیازهای انسان و شکوفا شدن استعدادها و خلاقیت هایش فقط از طریق تعامل بین فردی و ارتباطات اجتماعی می تواند انجام شود.
درهرجامعه درصد قابل توجی از کودکان، نوجوانان و بزگسالان بدون آن که تمایلی داشته باشند، ناخواسته خودشان را در حصاری از کم رویی محبوس می کنند و شخصیت واقعی و قابلیت های ارزشمندشان در پس توده ای از ابرهای تیره ی  کم رویی ناشناخته می ماند.
پرداختن به پدیده ی کم رویی و بررسی مبانی روان شناختی آن از این رواهمیت دارد که تقریباَ همه ما به گونه ای تجربه ای از کم رویی را در موقعیت های مختلف داشته ایم .
روند تحولات اجتماعی گویای این حقیقت است که مساله ی کم رویی غالباَ با گذشت زمان، فشردگی و پیچیدگی روابط بین فردی و تشدید فشارهای اجتماعی، رقابت ها، گوشه گیری ها و تک روی ها گسترده تر و شدیدترمی شود و درصد بیشتری از جوانان و بزرگسالان را فرا می گیرد.
مگراین که بتوانیم با تشخیص سریع واستفاده از روش های تربیتی و درمانی مناسب از گسترش و تشدید کم رویی پیشگیری کنیم .

کم رویی چیست ؟
به کلام ساده کم رویی یعنی “خودتوجهی “فوق العاده و ترس از مواجه شدن با دیگران. زیرا کم رویی نوعی ترس یا اضطراب اجتماعی است که در آن فرد از مواجه شدن با افراد ناآشنا و ارتباطات اجتماعی گریز دارد.
کم رویی از دیدگاه بین فرهنگی
کم رویی یک پدیده ی گسترده و متنوعی است که در نزد افراد، خانواده ها، جوامع و فرهنگ های مختلف معنایی متفاوت دارد. کودک یا نوجوانی ممکن است از نظر روانشناسی اجتماعی فردی کم روباشد، اما از نظر خانواده یا مدرسه یک کودک یا نوجوان مودب و متین تلقی گردد. برخی  دیگر کم رویی را مترادف با حیا وعفت می دانند و آن را تایید و تشویق می کنند. پدیده ی کم رویی در کشورهای مختلف و از دیدگاه مطالعات بین فرهنگی، حاکمیت نظام های ارزشی وغالب بودن برخی اهداف خاص تربیتی بسیار مهم و قابل توجه است .
انتظار این است که در جوامع اسلامی با توجه به ارزش های والای قرآنی و وظایف و تکالیف شرعی فردی و گروهی کودکان، نوجوانان و بزگسالان به دور از افراط و تفریط در تربیت اجتماعی رشدی متعال و متوازن داشته باشند. بدون تردید مسلمان کم رو نمی تواند درانجام بعضی از وظایف و مسوولیت های اجتماعی خود مانند امر به معروف و نهی از منکر موفق باشند.

کم رویی اضطراب اجتماعی
بسیاری از مححقان و متخصصان ریشه ی اصلی کم رویی را در ترس یا اضطراب اجتماعی می دانند.
اضطراب
اضطراب از نظر روان شناسی یعنی “نا آرامی، هراس و ترس ناخوشایند و فراگیر با احساس خطر قریب الوقوع که منبع آن قابل شناخت نیست “.به سخن دیگر اضطراب یک پاسخ طبیعی در مقابل هر نوع تهدید و یا فرایندی آگاه کننده و اخطاری به فرد درباره ی یک خطر یا موقعیت ضربه آمیز است .
اضطراب ریشه اش درونی و روانی است و در مراحل رشد شخصیت پدیدار می شود. همان گونه که ذکر شد پاسخی برای تهدید پی ناشناخته و نامشخص و دارای جنبه ی تعارضی و غالباً مزمن است .
در تعدیل اضطراب عوامل بسیاری از جمله نحوه ی نگرش یا بازخورد فرد، باورهای قلبی، ارزش ها و اعتقادات دینی و تربیت خانوادگی و اجتماعی تاثیر دارد.

اضطراب اجتماعی
اضطراب اجتماعی نتیجه ای است از احتمال وقوع یا وقوع نوعی ارزیابی شخصی در موقعیت های مختلف اجتماعی. شخصی که دچار اضطراب اجتماعی است، تصور می کند در هر موقعیت یا شرایط اجتماعی فرد یا افرادی به محض مواجه شدن با او رفتار و شخصیتش را مورد نقادی و ارزیابی قرار خواهند داد و یا ممکن است طوری رفتار کند که مورد تحقیر دیگران واقع شود و در فشار و مخمصه قرار گیرد.
افرادی که به طور غیر عادی دچار ترس یا اضطراب اجتماعی هستند ، کمترین تمایلی برای حضور در موقعیت های اجتماعی و ارتباط با دیگران ندارند ، چرا که همه موقعیت های اجتماعی و تعامل بین فردی را صحنه های ارزیابی و انتقاد تلقی می کنند .

اضطراب اجتماعی درشرایط زیر مشاهده می شود:
1 – ترس از عدم تایید یا انتقاد توسط دیگران .
2 – ترس از قرار گرفتن در موقعیتی که می بایست مصمم و قاطع جواب داد و یا اظهار نظر کرد.
3 – ترس از مقابله کردن با شرایط خاص اجتماعی ، عصبانیت ها و پرخاشگری ها.
4 – ترس از مواجه شدن وهم کلامی با جنس مخالف .
5 – ترس از ناتوانی در برقراری وحفظ روابط صمیمی بین فردی .
6 – ترس از بروز جدی تعارض و دوگانگی احساس در خانواده و طرد شدن توسط والدین .
7 – ترس از طرد شدن واز دست دادن روابط بین فردی .

کم رویی و احساس تنهایی    
تنهایی یک واکنش هیجانی است .فردی که قادر به برقراری ارتباط با دیگران نیست، احساس می کند که از دوستان و نزدیکان جدا است و به طورقابل ملاحظه ای کمتر از دیگران از روابط اجتماعی بهره می برد.  کم رویی نوعی ناتوانی اجتماعی است و هر کدام  از ما  در یک موقعیت یا شرایط خاص ممکن است احساس کنیم که تنها هستیم .کم رویی ناتوانی و معلولیت فرد در برقراری ارتباط است و” تنهایی “مشکل انسان در اثر فقر ارتباطی است .
باید توجه داشت که صرف احساس تنهایی به معنای کم رویی یا ناتوانی و معلولیت اجتماعی نمی تواند باشد.
بنابراین احساس تنهایی ممکن است کاملاَ گذرا و موقتی باشد و فرد دوباره نشاط زندگی و تمایل  به فعالیت اجتماعی را بازیابد. اما هرگاه چنین احساسی به علل گوناگون از جمله  ناکامی های مکرر، نگرانی و اضطراب شدید، فشارهای خانوادگی و اجتماعی، برخورد منفی نسبت به رفتار ناخوشایند و واکنش های منفی اطرافیان و قطع امید از پیوندهای عاطفی عزیزان، تقویت گردد و فرد مبتلا عمیقاَ احساس تنهایی کند، نه تنها دچارمعلولیت اجتماعی می شود، بلکه اضطراب و احساس تنهایی زمینه ی افسردگی جدی را در وی به وجود می آورد.

شیوع کم رویی
کم رویی درنزدکودکان ونوجوانان به مراتب بیش ترازبزرگسالان است .بررسی های انجام شده حاکی ازآن است که تمامی افرادکم رودرهمه ی موقعیت هاوشرایط اجتماعی یکسان، واکنش و رفتار مشابهی از خود نشان نمی دهند و میزان و درجات احساس کم رویی ایشان کاملاَ متفاوت است .
درصدفراوانی کم رویی افراددرموقعیت هاوشرایط مختلف                درصدفراوانی
1.    حضوردرجمع بزرگی ازافرادغریبه ومقتدروملزم بودن به صحبت وپاسخ دادن به سوال های جمع
2.    حضوردرجمع بزرگی ازافرادغریبه
3.    مواجه شدن ( هم صحبت شدن )باجنس مخالف
4.    حضوردرمیان جمعی که نسبت به فردکم رو،موقعیت تحصیلی واجتماعی برتری دارند
5.    حضوردرموقعیت های اجتماعی جدید
6.    به طوکلی حضوردرموقعیت های معمولی اجتماعی جدید
7.    حضوردرهرموقعیتی که بایدمصممانه وقاطعانه نظرداد(جمع دوستان درمدرسه ،محل کار،…..)
8.    حضوردرموقعیتی که فردموردارزیابی وقضاوت دیگران واقع شود
9.    حضوردرجمع های کوچکی که فردموردتوجه دیگران است
10.    حضوردرجمع گروه های کوچک اجتماعی
11.    حضوردرموقعیت هایی که فدکم روبه کمک احتیاج دارد
12.    حضوردربین گروه های شغلی وکاری
13.    گفت وگوی دونفره باهم جنس
14.    حضوردرجمع نزدیکان ودوستان صمیمی
15.    حضوردرخانواده ومحشورشدن بامخاطبان خردسال آشناوصمیمی

تاثیر کم رویی بر تحول شناختی ،رشد شخصیت و سازش یافتگی اجتماعی
پدیده ی کم رویی به عنوان یک معلولیت اجتماعی ، چنان چه به موقع تشخیص داده نشود و درمان نگردد ممکن است آثار نامطلوبی به همراه داشته باشد.
بعدشناختی
در بسیاری ازمواقع هوش و استعدادی سرشار در پس ابرهای تیره ی کم رویی پنهان می ماند. کم رویی موجب افزایش فوق العاده ی خود توجهی و اشتغال ذهنی فرد کم رو نسبت به واکنش های خویش می شود، به گونه ای که شخص از هرگونه تفکر مولد و خلاق و ارتباط برتر باز می ماند؛ چرا که خلاقیت متضمن برخورداری از شخصیتی سالم ، پویا و فعال است .بنابراین کم رویی قدرت تفکرخلاق وخلاقیت فرد را محدود می کند.
بعدعاطفی – روانی – اجتماعی
افراد کم رو غالباَ دچار اضطراب ، افسردگی و احساس تنهایی بوده ، در برقراری و حفظ پیوندهای عاطفی با مشکل جدی مواجه هستند. کم رویی مانع اصلی رشد مطلوب عاطفی و روانی فرد است .
معمولاَ افراد کم رو نسبت به خود همان قضاوتی را ندارند که دیگران نسبت به آنها دارند. چون خود ارزش یابی نشانی از سازگاری اجتماعی است ، بنابراین خودپنداری ضعیف، بیانگر رشد معیوب شخصیت و پدیدآیی عقده ی حقارت است.
علل کم رویی
در این جا به طور خلاصه به اصلی ترین زمینه های کم رویی اشاره می شود.
کم رویی ناشی ازترس
کم رویی ناشی از ترس عموماَ از سال اول زندگی در نوزاد مشاهده می شود. در اواسط سال اول زندگی(غالباَ در 6 ماهگی) کمرویی به عنوان یک پدیده ی همگانی در همه ی نوزادان و نسبت به غریبه ها دیده می شود به عبارت دیگر در این شرایط اضطراب از بیگانه ها وجود کودک را فرا می گیرد. بعد از  6 ماهگی همراه با افزایش دامنه ی ارتباطات کودک با دیگران ، کم کم  بر تجارب خوشایندوی افزوده می شود و از هم نشینی با دیگران ، بخصوص آشنایان لذت برده و ترسش فرو می ریزد و این حالت مقدمه ی لازم و مطلوبی برای اجتماعی تر شدن کودک است .
خانواده و فرزندان کم رو
محیط خانواده و تجارب اولیه ی کودک به خصوص در سنین پیش دبستانی و سال های آغازین مدرسه اصلی ترین نقش را درشکل گیری شخصیت کودک دارد. در این دوران الگوهای رفتاری بزرگسالان ، برنامه های تلویزیون، نحوه و میزان ارتباطات عاطفی ، کلامی و اجتماعی خردسالان با والدین و بزگسالان خانواده بیشترین تاثیر را در رشد مطلوب اجتماعی و یا پدیدآیی اضطراب و کم رویی کودکان می تواند داشته باشد.
تک فرزندها و فرزندان اول خانواده
کم رویی در میان فرزندان اول و تک فرزندها بیشتراز سایرفرزندان خانواده دیده می شود؛ به خصوص زمانی که والدین قادر نباشند زمینه ی تربیت و رشد اجتماعی مطلوب و هماهنگ ایشان را مطابق با نیازهای عاطفی  و اجتماعی آنان فراهم آورند.
والدین انتظارات و توقعات متنوعی از تنها فرزند و یا فرزند اول خود دارند و به دلیل همین انتظارات فوق العاده ، اعمال فشارهای روانی از طرف والدین و آرمان خواهی های فراوان ایشان و احساس ناتوانی این قبیل فرزندان در تحقق بخشیدن به خواسته های والدین،به تدریج احساس بی کفایتی می شوندو زمینه ی اضطراب فراگیر و کم رویی در شخصیت آنها نمایان می شود.
مدرسه ، تقویت کم رویی یا رشد اجتماعی
مدرسه ، به عنوان اولین جایگاه رسمی تجربه ی اجتماعی کودکان ، می تواند نقش تعیین کننده ای در تقویت کم رویی یا پرورش مهارت های اجتماعی آنان ایفاکند. درغالب موارد، رفتار انفعالی و آرام و سکوت مضطربانه ی کودک  کم رو و ناتوان به عنوان یک صفت پسندیده و ویژگی رفتاری مطلوب تلقی نموده، و با تایید وتشویق های خود، به طورمستقیم و غیرمستقیم سعی می کنند آن را تقویت نمایند. و جای بسی تاسف و تعجب دارد که در بسیاری از مدارس گاهی بالاترین نمره ی انضباط  از آن معلولین اجتماعی، یعنی دانش آموزان کم روست .
فشارهای اجتماعی وکم رویی
علاوه بر خانه و مدرسه، عواملی هم چون محرومیت ها و آسیب های اجتماعی، ناسازگاری های شغلی ، سلطه ها و فشارهای گروهی ، مقایسه ها و برتری طلبی های قومی و نژادی ، تقویت شخصیت انفعالی، ترویج فرهنگ خصومت و خشونت و لجام گسیختگی نفسانی در جامعه از دیگر عوامل زمینه ساز اضطراب،  تشدید  کم رویی و رفتارهای گوشه گیرانه می تواند باشد.
روش های درمان  کم رویی
اساس درمان کم رویی تغییر درحوزه ی شناختی (شناخت درمانی) و تحول در رویه ی زندگی و حیات اجتماعی فرد است ، تغییر در شیوه ی تفکر، یافتن نگرش تازه نسبت به خود و محیط اطراف، برخورداری از قدرت انجام  واکنش های نو در برابر اطرافیان و تعامل  بین فردی، تغییر در باورها و نظام ارزش هایی که کم رویی را تقویت می کند و سرانجام  دستیابی به کانون اصلی اضطراب در فرد کم رو، تقویت انگیزه و افزایش مهارت های اجتماعی و توانایی های تحصیلی، شغلی و حرفه ای، اصلی ترین روش درمان کم رویی است.
تقویت خودپنداری مثبت و خودباوری دوباره
از مهم ترین روش های درمان کم رویی ، توجه دادن فرد کم رو به قدرت تفکر، نحوه ی نگرش و بازخورد وی نسبت به پدیده های مختلف و ایجاد آمادگی لازم درونی برای ایجاد تغییرات مثبت در حوزه ی شناختی اش می باشد. کم رویی یک رفتاراست، رفتاری نامطلوب. هررفتاری قابل تغییراست، اما باید توجه داشت که هرروشی، به وسیله ی هر کسی و در هر شرایطی ممکن است موثر واقع نشود.
خانواده وتربیت اجتماعی
در تربیت اجتماعی و پرورش مهارت های ارتباطی کودکان و نوجوانان، پیشگیری از معلولیت اجتماعی آنها و درمان کم رویی ، بیشترین مسئولیت ها برعهده ی الگوهای رفتاری بزرگسال است .بنابراین پدران و مادران و نزدیکان کودکان و نوجوانا، به مثابه محبوب ترین و موثرترین الگوهای رفتاری در تعلیم و تقویت مهارت های اجتماعی و یا پدیدآیی کم رویی در آنها به طورجدی سهیم هستند؛ چرا که بچه ها به طورمستقیم از الگوهای رفتاری بزرگسال در موقعیت های مختلف خانوادگی و نقش آفرینی های اجتماعی یاد می گیرند و با آنها همانندسازی می کنند.
توجه ویژه به فرزندان بزرگ خانواده و تکریم شخصیت آنها درگفت و شنودها، اظهارنظرها و تصمیم گیری های خانوادگی بسیارحایز اهمیت است .
هنردرمانی
مشاهده ی برخی از برنامه های نمایشی (برنامه های سینمایی و تلویزیونی، تاتر، نمایش عروسکی و…) که در آن کودک یا نوجوان کم رو نقش اصلی را عهده دار است و با تغییرنگرش، برانگیختگی روانی و تقویت اراده و خودباوری، به تدریج در گروه ها و عرصه های مختلف اجتماعی،  مشارکتی فعال پیدا می کند.
هم چنین تشویق کودک یا نوجوان کم رو برای مشارکت در برنامه های نمایشی در مراکز پیش دبستانی و مدارس و ایفای نقش های موثر به گونه ای که فشارروانی چندانی متوجه او نباشد، روش مناسبی برای کاهش اضطراب اجتماعی و درمان کم رویی خواهد بود.
فعالیت های اجتماعی و بازی های گروهی
ترغیب کودکان و نوجوانان کم رو برای مشارکت در فعالیت های مختلف دسته جمعی و بازی های گروهی می تواند تاثیر بسیار زیادی درکاهش اضطراب و افزایش مهارت اجتماعی یشان داشته باشد. واضح است که ترغیب و تشویق کودکان کم رو برای شرکت فعال در برنامه های گروهی نظیر تهیه ی کاردستی مشترک، آماده کردن پوستر یا روزنامه ی دیواری، مطالعه  و مسابقه علمی، قصه گویی و داستان سرایی، اجرای برنامه ی نمایشی، شرکت در گروه سرود، ورزش ها و بازی های چند نفره، فعالیت های عمرانی، فرهنگی و….توجه به نقطه ی قوت و ویژگی مثبت و قابل تایید و تشویق و سوق دادن وی به طرف فعالیت های جمعی، به نحوی که کودک یا نوجوان قادر می شود در اولین تجارب گروهی خود از ویژگی مثبت و مهارت برتر خود بهره گیرد و با تاثیر توفیق نسبی در گروه و جلب تایید ایشان، احساس خودپنداری و خودارزش مندی تقویت می شود.
افزایش خودآگاهی ، تقویت خودپنداری مثبت و کاهش کم رویی
بدون شک شما می توانید خود را تغییردهید به شرط آن که بر این باور باشید که توان انجام این کار را دارید. شما باید تصور و برداشت مثبتی از خود داشته باشید و ماهیت کم رویی خودتان را مورد ارزیابی و تحلیل و تفسیر قراردهید و با تقویت خودپنداری مثبت، نه تنها خودتان را تغییر دهید و کمرویی تان را برطرف کنید، بلکه در درمان کم رویی افراد دیگر نیز نقش مهمی راعهده دار شوید و به آن ها کمک کنید که خودشان را تغییردهند و برکم رویی غالب شوند.
موثرترین گام های عملی در تقویت اعتماد به نفس و غلبه بر کم رویی
کمرویی رفتاری آموختنی است و همه کودکان، نوجوانان و بزرگسالانی که از کمرویی رنج برده یا اینکه از نظر دیگران کمرویی قابل توجهی دارند، اعم از زن و مرد، در هر موقعیت و شرایط روانی و اجتماعی و اقتصادی که باشند، می‏توانند با توکل به خداوند علیم و حکیم و قدیر و نیز اعتماد به نفس و اراده قوی بر کم رویی خود غالب آیند.
برای غلبه بر کمرویی و زدودن نگرانی و اضطراب اجتماعی باید«کاری»انجام داد، فردا و فرداها دیر است. از همین امروز می‏بایست با برنامه‏ای جامع و معین کار درمانگری را شروع کرد. مایه این کار توکل و جدیت و اراده و خودباوری است. در انجام این مهم بزرگترهای خانواده به کوچکترهای کمرو کمک خواهند نمود و بزرگترهای کمرو ضمن برخورداری از بعضی مساعدتها و حمایتهای روانی دیگران، بیشترین مسؤولیت را خودشان عهده‏دار بوده و بدون اینکه منتظر قطره شفابخش، یا درمان فوری و ناگهانی از جایی باشند، با جدیت و قاطعیت و پشتکار امر درمانگری کارآمد را آغاز می‏کنند:
1- با دقت تمام و به طور واقع‏بینانه و منصفانه نقاط قوت و ضعف خود را بازشناسی نموده و اهداف معقولی برای زندگی پرتحرک و پویا و مولد خود در نظر بگیرید.
2- براساس نقاط مثبت ویژگیهای شخصیتی و ارزشی که برای خود و هدفها و خواسته‏های خود قائلید تصمیم بگیرد، و برنامه خود را از همان جا شروع کنید.
-3 مروری بر زندگی گذشته خود بنمایید و وضعیت گذشته خود را کاملا مشخص کنید.ابتدا سعی کنید ذهنتان را از تجارب و خاطرات ناخوشایند در روابط شخصی و ناکامیهای ارتباطات اجتماعی پاک نمایید و در عوض تلاش کنید تا تجارب موفق خود را در خانه و مدرسه، کوچه و خیابان و محل کار و در برخورد با دیگران مجددا با خودتان مرور کرده و آنها را به خاطر بسپارید.
4 -احساسات آزاردهنده و بازدارنده را از خودتان دور کنید، احساس خجالت، احساس شرمندگی، احساس عجز، احساس حقارت، احساس بی‏کفایتی، احساس اجتماع‏گریزی، احساس تعارض، احساس ستیز و خصومت و…آفات رشد مطلوب عاطفی و تعالی شخصیت هستند.
-5جنبه‏های مختلف شخصیت و مجموعه رفتار خود را از نظر زیستی (جسمانی)، ذهنی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مورد بررسی قرار دهید.مطمئن باشید که شما دچار نقیصه شخصیتی نیستید.بر سلامتی کامل شخصیت خود اطمینان حاصل نمایید.
-6به خاطر بیاورید و مطمئن باشید که همیشه برای غلبه بر یک مشکل یا حالت و احساس ناخوشایند راههای متعددی وجود دارد.هرگز در اینکه می‏توانید بر کمرویی خود غلبه کنید تردیدی نداشته باشید و همچنان به روشها و راه‏حلهای مؤثر بیندیشید و تحمل کنید.
-7هرگز خود را مورد سرزنش و شماتت قرار ندهید و هیچ‏گونه احساس و نگرش منفی نسبت به شخصیت خود نداشته باشید.زیرا که وجود احساسات منفی و مزاحم مانع اضطراب‏زدایی و تقویت اعتماد به نفس و غلبه بر حالت کمرویی خواهد بود.
-8اجازه ندهید که دیگران از کمرویی شما سوء استفاده کرده با جسارت زیاد و احساس خودبرتری از شما انتقاد بیجا کنند، بدیهی است همیشه نظرات دلسوزانه و انتقادهای منطقی و سازنده دیگران را پذیرا خواهید بود.
-9به خاطر داشته باشید که بعضی اوقات شکست‏ها و ناکامیها خود برکت بوده و انسان با کوله‏باری از تجارب حاصله اهداف و برنامه‏های زندگی خود را مورد بازنگری قرار می‏دهد و با انتخاب روّیه نوین و حرکت تازه توفیقات بیشتری را کسب می‏نماید.
-10سعی کنید در برابر افراد، شرایط و موقعیت‏هایی که شما را با فشار روانی مواجه می‏کنند و مستقیم یا غیر مستقیم احساس بی‏کفایتی را به شما القاء می‏نمایند ایستادگی و مقابله نمایید.اگر می‏توانید با اراده‏ای قوی باید در بازخوردها و نگرشهای افراد نقّاد، با شرایط و موقعیت تنش‏زدایی که در آن قرار می‏گیرید با قدرت کلام و رفتار مطمئن و مطلوب اجتماعی تغییراتی ایجاد نمایید، یا به روش فعال دیگری بیندیشید و راه‏حلّ تازه‏ای را انتخاب کنید.
-11بخشی از اوقات خود را برای استراحت و تفکر و تنش‏زدایی و تمرین آرامش روانی -عضلانی اختصاص دهید.رهایی از نگرانی ها و تنش‏های روانی برای شما امری لازم و ضروری است.
-12سعی کنید در برقراری ارتباط با دیگران ابتکار عمل را به دست بگیرید. چیزی بدهید یا مطالعه کنید(مثلا شیرینی و میوه تعارف کنید و قلمی و تقویمی هدیه کنید، سؤالی بپرسید یا کتاب و مجله‏ای را به امانت بخواهید و….
-13کوشش کنید که بیش از حد گرفتار آداب و رسوم و تعارف و تکلف نباشید. به عبارت دیگر خیلی مراقب نهاد خود نباشید، خیلی راحت و ساده و بی‏ تکلف با دیگران ارتباط برقرار کنید. ضمن حفظ نظافت و سادگی و آراستگی، چندان در پی مد و لباس و پوشش فوق العاده و ظاهرآرایی و استفاده از لغات و کلمات و جملات ویژه در ارتباطات اجتماعی نباشید.
-14برای برخورداری از یک زندگی پربرکت و پویا اهداف کوتاه مدت و دراز مدتی را برای خود تعیین نمایید.با مشورت اهل خانه و صاحب‏نظران، روشهای واقع بینانه‏ای را برای نیل به اهداف خود انتخاب کنید.
-15یادتان باشد که خالق متعال شما را با شخصیتی کاملا منحصر به فرد آفریده است  .ارزش وجودی شما با همه انسانها برابر است  ، همه تجارب تاریخ حیات انسانها هدیه شما شده است. شما شی‏ء نیستید، گل نیستید که زود پژمرده شوید و آسیب ببینید. والاترین ارزشها و قابلیتها در نهاد شما به ودیعه گذاشته شده است.به خود آیید، بیندیشید و برخیزید و زندگی تازه‏ای را آغاز نمایید. سعی کنید از همین امروز با ابتکار عمل و برای اولین بار با دیگران صحبت کنید. این بار خودتان آغازگر صحبت باشید، انجام این کار خیلی سخت نیست، لااقل می‏توانید:
الف.به اطلاعات«118»تلفن زده و شماره تلفن دوست یا طبیبی را بپرسید.
ب.به اداره شهرداری، فروشگاه، رستوران، یا مدرسه‏ای زنگ زده و ساعات کار آنها را جویا شوید.به فرودگاه زنگ زده و ساعت پرواز هواپیما را به شهر مورد نظر سؤال کنید.
ج.به روابط عمومی صدا و سیما زنگ زده و نظرتان را نسبت به یکی از برنامه‏های رادیویی یا تلویزیونی بگویید.
د.به کتابخانه عمومی شهر یا یکی از ناشران معروف کتاب زنگ زده و سراغ کتابی را بگیرید.
ه.سعی کنید همیشه با ظاهری ساده و آراسته تقّدم در سلام داشته باشید و با افراد غریبه در مسجد، اتوبوس، قطار، هواپیما، اتاق انتظار دکتر، مغازه، بانک، کتابخانه و پارک صحبت کنید و در برقراری ارتباط و شروع صحبت با دیگران، با ادب و کلمات و رفتار مطلوب اجتماعی پیش‏قدم باشید.
و.با اشخاص مختلف، کوچک و بزرگ، آشنا و غریبه، وقت ملاقات بگذارید و نشستی داشته باشید.سعی کنید برای هر ملاقات و جلسه چیزی برای گفتن یا نشان دادن داشته باشید، مثلا می‏توانید برای این کار:
-1کتاب جدید و مجله بخوانید و اطلاعات خود را بیشتر کنید.
-2در امور سیاسی و اقتصادی جامعه، معلومات بیشتری کسب نمایید.
-3خاطرات و تجارب جالب خود را مرور نموده و برای بازگویی آماده داشته باشید.
-4از دوران کمرویی و تجاربی که با آن مواجه بوده‏اید سخن بگویید.
ز.بعضی اوقات قرار گرفتن فرد کمرو در یک موقعیت اجتماعی ویژه، به گونه‏ای که افراد دیگر حرف تازه‏ای نداشته و فرصت چندانی برای مطرح شدن نداشته باشند و فرد کمرو با برخورداری از قابلیت ممتاز و اطلاعات بیشتر و حرفهای جدید برای گفتن، مرکز اصلی توجه باشد، با انگیزه بیشتر سخن می‏گوید و اعتماد به نفس بیشتری می‏یابد. به صحبت‏های وی گوش کنید. عند اللزوم سؤال کنید، پیرامون صحبت‏ها و اظهارات‏ گوینده اظهارنظر کرده و توضیح بیشتری بخواهید.
ط.سعی کنید در تمام کردن جلسه یا نشست و مذاکره و گفتگوی فی‏مابین نقش فعالی داشته و در خداحافظی هم پیش‏قدم باشید.
ی.بالاخره اینک که به یاری حق توانسته‏اید بر اضطراب اجتماعی و کمرویی خود غالب آیید و از زندگی نسبتا فعال و رضایتبخشی برخوردار شوید، سعی کنید به سایر افراد کمرو، بخصوص اعضای محترم خانواده و اهل فامیل و دوستان بیشتر کمک نمایید.

پایان