فناوري نوظهور نانو نويدبخش زندگي بهتر براي بشريت است
فناوري نانو يا آنطور كه بعضي وقتها از آن نامبرده ميشود، توليد مولكولي شاخه‌اي از مهندسي است كه به طراحي و توليد انبوه مدارهاي الكترونيك كوچك و ابزارهاي مكانيكي، در مقياسهاي مولكولي، مي‌پردازد.
هنگامي که براي اولين بار در اوايل دهه 1980 ميلادي پيشگام عرصه فناوري نانو اريک درکسلر نظريه جسورانه خود را انتشار داد، بهترين پاسخي که دريافت کرد عکسالعملهايي توام با شک و ترديد بود. اين نظريه تازه مطرح شده خوبتر و روياييتر از آن به نظر ميرسيد که واقعيت داشته باشد و حتي از ديد بسياري از دانشمندان و اهل نظر کل مسئله غيرممکن مينمود. با اين وجود قوانين فيزيک راه خود را مي روند و اهميت زيادي براي ابراز نظرها و بيمها و اميدهاي ما قائل نيستند. از اين رو گرچه زمان لازم است تا اين نظريه محقق شود اما به هيچ‌وجه غير ممکن نيست و حتي اجتناب ناپذير هم خواهد بود.
نگاه از زاويه فوايد و مضرات
هر فناوري قدرتمندي همانقدر که فوايد و محاسن به ارمغان ميآورد ميتواند مضر هم باشد. فعالان عرصه نانو از بدو مطرح شدن آن به خطرات و نگرانيهايي که ممکن است توسط اين فناوري ايجاد شود توجه داشته و در پي بررسي و رسيدگي به آنها بودهاند. تغييراتي که در اثر فناوري نانو پديد آمده است، نه در حد و اندازه تغييرات ناشي از انقلاب صنعتي بلکه بسيار فراتر از آن خواهد بود. سوال مهمي که مطرح ميشود آن است که چگونه بايد با اين تغييرات مواجه شد؟ چه سياستها و خط مشيهايي بايد در خلال پيشرفت و گسترش اين فناوري نوظهور اتخاذ شود؟
درکسلر در کتابش با عنوان “موتورهاي آفرينش” که در سال 1986 به چاپ رسيد به گونهاي مبسوط به اين موضوع پرداخته است. همچنين وي درسال 1988 در مقاله آيندهنگرانهاي تحت عنوان “گفتگويي پيرامون خطرها” به نگرانيهايي که تا آن زمان مطرح شده بودند پرداخته است. يک راه حل که براي رويايي با اين مشکلات بالقوه توسط بيل جوي، موسس و رئيس شرکت سان ميکروسيستم، مطرح شد از اين قرار بود: “براي اجتناب از نتايج وخيم و پيامدهاي وخيم که ممکن است فناوري نانو با خود همراه داشته باشد، بايد از اين فناوري به طور کامل چشمپوشي و تحقيقات و توسعه در اين زمينه را به طور کامل متوقف کرد.” اين راه حل «جوي» در واقع همان پاک کردن صورت مسئله است.
اين راه حل خود سبب بروز مشکلات زيادي ميشود: بازداشتن محققان از تحقيق درباره فناوري نانو و نيز جلوگيري از توليد وساخت محصولات با استفاده از اين فناوري كه شانسهاي زيادي در آن نهفته است و شکوه پيروزي در آن موج ميزند و در کل ممنوعيت هاي ملي و بينالمللي نه تنها کارساز نيستند، بلکه اين خلا در قوانين موجود خود ميتواند منجر به رواج تحقيقات به صورت زيرزميني شود. درست در همين زمان است که تابعان و مطيعان تحريمهاي وضع شده موجبات محروميت خود را از بسياري از فوايد حاصل از اين فناوري نوين فراهم خواهند ساخت. پس حال که تحريم کارساز نيست، بهترين راه مواجهه با نگرانيها و پيامدهاي منفي که فناوري نانو به دنبال خود دارد چه خواهد بود؟ در کل نگرانيها و خطرها را ميتوان در قالب دو گروه عمده دستهبندي کرد: سوءاستفادههاي عمدي و خطرات غيرعمدي.
بهترين راه پرهيز از بروز سوءاستفادههاي عمدي، يعني استفاده نابجا توسط برخي گروههاي کوچک يا ملتها که سبب ايجاد آسيبهاي فراوان ميشوند، وضع معيارهايي بر مبناي درک روشن از اين فناوري است. از جمله موارد، ميتوان در آينده از فناوري نانو براي تشخيص سريع حملات متخاصمان و انديشيدن تدابيري براي دفع آنها استفاده کرد. علاوه بر توليد سيستمهاي نظارتي جديد براي تشخيص سريع و بموقع طرحهاي توسعه و ساخت ادوات و سلاحهاي کشتار جمعي، دسترسي به موادي سبکتر، محکمتر و هوشمندتر که به مدد کامپيوترهاي مولکولي فراهم شده است، اين امکان را نيز ايجاد ميکند که با بهبود و اصلاح سلاحهاي قبلي در برابر اين تهديدهاي کشف شده عکسالعمل مناسب نشان داد.
دسته دوم خطرات يعني تهديدها و خطرهاي غيرعمدي از آنجا ناشي ميشوند که يک ماشين مولکولي خود تکرار با خارج شدن از کنترل سبب پر شدن لايه بايوسفر از ماشينهايي از نوع خودش شود.
در حالي‌که پيشنهاد فناوري نانو، استفاده از تکرار (با هدف حداقلسازي هزينههاي توليد) است، کپي برداري از سيستمهاي زنده به هيچ‌وجه پيشنهاد نميشود. سيستمهاي زنده به طرز شگفتآوري قابليت سازگاري با يک محيط طبيعي پيچيده را دارند. با تکيه بر فناوري نانو ميتوان سيستم‌هايي از ماشين‌هاي مولکولي، مشابه نمونههاي کوچکي که امروزه در کارخانههاي فوق مدرن يافت ميشوند، ساخت. بازوهاي روباتيک با ابعادي در حد ساب ميکرون همان کاري را در فرايند مونتاژ روي اجزا مولکولي انجام خواهند داد که امروزه عموزادههاي بزرگشان در کارخانههاي سراسر دنيا روي پيچ و مهرهها انجام ميدهند.
راهبردهايي براي توسعه اصولي
براي پرهيز از هرگونه تهديد و خطر احتمالي ناشي از ساخت سيستمهاي جديد در آينده، بايد مجموعهاي از قوانين ومقررات وضع شود تا توليدکنندگان و توسعهدهندگان سيستمهاي توليد مولکولي واقف شوند که چگونه بايد فعاليتهاي خود را به صورت امن دنبال کنند. آري بايد قوانيني وضع شود تا ما را براي مواجهه بيخطرتر با فناوري نانو آماده سازد. از جمله قوانين بديهي که بايد در اين راهبردها به آن پرداخت ميتوان به اين موارد اشاره کرد: تکرارکنندههاي مصنوعي نبايد قادر به اجراي فرايند تکرار در يک محيط طبيعي به گونهاي کنترل نشده باشند؛ آنها بايد وابستگي کامل به يک منبع سوخت مصنوعي يا قطعهاي مصنوعي داشته باشند که به هيچ‌وجه در طبيعت يافت نشود؛ آنها بايد با استفاده مناسب از کدهاي تصحيح خطا و پنهانسازي، از بروز تغييرات ناخواسته و نامطلوب در روند برنامه کاري‌شان جلوگيري به عمل آورند.
اقدامات انجام شده در ايران
در ايران با توجه به ضرورت تدوين برنامهاي بلند مدت براي توسعه فناوري نانو “ستاد ويژه توسعه فناوري نانو” در شهريور ماه سال 1382 با دستور رئيس جمهورتشکيل شد. اهداف اين ستاد عبارت است از:
– دستيابي به سهم مناسبي از تجارت جهاني با استفاده از فناوري نانو؛
– ايجاد زمينه مناسب براي بهره مندي از مزاياي فناوري نانو در جهت ارتقاي کيفيت زندگي مردم؛
– نهادينه شدن توسعه پايدار و پوياي علوم، فناوري و صنعت نانو.
ماموريت اصلي ستاد هم دستيابي به جايگاه مناسب در بين 15 کشور برتر فناوري نانو و تلاش براي ارتقاي مداوم اين جايگاه به منظور توسعه اقتصادي کشور است. سياستهاي حاکم بر تمام سطوح برنامه تدويني شامل سه دسته کلي سياستهاي راهبري، سياستهاي راهبردي و سياستهاي اقتصادي و اجتماعي است. از جمله مواردي که در راستاي سياستهاي اجتماعي و اقتصادي مطرح است، رعايت ارزشها و اصول اخلاقي و ملاحظات زيست محيطي در اجراي برنامه است. در راستاي همين سياست برنامهاي تحت عنوان “بررسي اثرات مثبت و منفي بهداشتي، زيست محيطي، اجتماعي و اقتصادي مرتبط با توسعه فناوري نانو که مانع دسترسي عمومي به محصولات آن ميشوند” تدوين و اجراي آن به وزارت بهداشت و سازمان محيط زيست محول شده است. البته اين برنامه بيشتر در فاز مطالعاتي بوده و بودجه آن هم در سرجمع بودجه مطالعاتي لحاظ شده است. مشاهده دقيق سند مذکور نشان ميدهد که توجه به مقوله وضع قوانين براي پرهيز از خطرات ناشي از فناوري نانو در آن بسيار کمرنگ بوده و اين مسئله چنان که بايد مورد توجه قرار نگرفته است. بنابراين بهتر است در کنار تدوين برنامههاي توسعهاي به وضع قوانين و بايدها و نبايدهايي که برنامه بايد در چارچوب آن اجرا شوند نيز پرداخت.
جمعبندي نهايي بحث
فناوري نوظهور نانو نويدبخش زندگي بهتر براي بشريت و رفع بسياري از مشکلات و ناملايمات موجود است. با اين حال نانو نيز همانند ساير پديدههاي نوظهور در کنار نکات مثبت فراوان، کاستيها و حتي خطراتي را به همراه داشته و به قول معروف هر گلي خاري دارد. چنانچه روند توسعه و پرداختن به اين عرصه هوشمندانه انجام شود و با وضع قوانين مناسب و کافي همراه باشد، نه تنها تهديدهاي ناشي از آن به حداقل تقليل مي يابد، بلکه در آيندهاي نه چندان دور بيشترين فوايد عايد جامعه بشري خواهد شد. کشور ما هم در صورتي که بخواهد سهمي از پيشرفتها و فرصتهاي ايجاد شده توسط اين فناوري داشته باشد، بايد سرعت عمل به خرج دهد و برنامههاي تحقيق و توسعه در زمينه فناوري نانو را در قالب قوانين مناسب ملي و بينالمللي به معرض اجرا بگذارد. سوار شدن بموقع در قطار نانو نه تنها ميتواند سبب پيشرفتهاي چشمگير شود بلکه ميتواند به نحو قابل ملاحظهاي منجر به جبران عقبماندگيهايي باشد که در طول دههها و حتي قرون متمادي گريبانگير اين مرز و بوم بوده است.
